Waarom ik twee keer nadenk voordat ik een gifje van een persoon van kleur verstuur

Een Arabische kleuter dansend in een kaftan, Oprah Winfrey die geshockeerd kijkt: ook door witte mensen worden memes, emoji’s en gifs van personen van kleur gretig gebruikt. Waar ligt de grens tussen onschuldige humor en racistische stereotypering?

Ik hou van memes, en misschien nog wel meer van gifs in chatgesprekken. Wordt er een gif op precies het juiste moment, met een perfect herkenbare emotie en een passend onderschrift naar me verstuurd, dan zit ik te bulderlachen naar mijn telefoonscherm.

Lange tijd besteedde ik weinig aandacht aan de personen die te zien zijn in de digitale afbeeldingen die ik toegestuurd kreeg of zelf verstuurde. Natuurlijk: sommige beelden haalden mijn selectie niet uit ethische overwegingen, zoals iedere meme waarop Hitler te zien is. Maar het legendarische fragment uit America’s Next Top Model waarin Tyra Banks boos ‘I was rooting for you!’ schreeuwt? Of een Arabisch jongetje vrolijk dansend in een kaftan? Ik verstuurde ze met hetzelfde gemak als een ‘no please no’ roepende Steve Carrell of een dansende Kermit de Kikker. Waarom ik nou net díe persoon of dát karakter mijn boodschap of emotie liet uitdragen, daar stond ik niet bij stil.

Tot ik enige tijd geleden hoorde over het begrip ‘digital blackface’. In 2017 bereikte de term voor het eerst een groot publiek toen het blad Teen Vogue er een artikel aan wijdde. Een student aan de Universiteit van Berkeley definieerde het vervolgens als de situatie waarin een persoon die zelf niet zwart of bruin is een digitale afbeelding gebruikt waarin een persoon van kleur te zien is, om daarmee een emotie uit te dragen of uit te lokken. “Ten behoeve van entertainment kunnen zo, bewust of onbewust, schadelijke stereotyperingen over mensen van kleur worden versterkt en in stand gehouden”, aldus student Erinn Wong.

Plotseling werd ik me ervan bewust dat er wel degelijk redenen zijn waarom ik eerder Tyra Banks dan Daphne Deckers in mijn gifjes laat figureren - als er van die laatste überhaupt ooit een gifje is gemaakt. Ik nam me voor beter op mijn selectie te letten, maar bleef ook met vragen zitten. Want hoe bepaal je waar de grens ligt tussen onschuldige humor en racistische stereotypering?

"Zwarte karakters worden vaker neergezet als onbeschaafd, agressief, hysterisch, irrationeel en overdreven emotioneel."

Koloniaal machtsvertoon

Volgens dr. Gian Hernandez, communicatiewetenschapper aan de Universiteit van Amsterdam en gespecialiseerd in culturele representatie, is het allereerst van belang om blackface als historisch fenomeen te begrijpen. “In de vroege negentiende eeuw begonnen groepen witte mannen zogeheten minstrelshows te geven in de VS. Tijdens die optredens probeerden ze het publiek te laten lachen door zich te kleden en schminken als mensen met een Afrikaanse afkomst, dat werd blackface genoemd. De karakters werden bewust neergezet als dom, klunzig en bespottelijk.”

Blackface kent van oorsprong dus een fysieke uiting, maar volgens Gian werden én worden de racistische stereotyperingen die het uitdraagt overgenomen in de populaire beeldcultuur. “Uit analyses van films en stripboeken blijkt dat zwarte karakters vaker worden neergezet als onbeschaafd, agressief, hysterisch, irrationeel en overdreven emotioneel”, vertelt de wetenschapper. “Daartegenover staan witte karakters die juist vaker als beschaafd en rationeel worden gepresenteerd.” Die scheiding, tussen de emotionele ‘ander’ en de rationele ‘zelf’, zie je volgens Gian ook terug in hoe gifs en memes door witte mensen worden gecreëerd en gebruikt.

Rechts-extremistische bewegingen zoals Alt-right zijn zeer bekwaam in het maken van memes.

Dehumaniseren

In de academische wereld krijgen het gebruik en de sociale impact van digitale afbeeldingen langzaam maar zeker de aandacht die het verdient. Chloë Arkenbout, als onderzoeker verbonden aan de Hogeschool van Amsterdam en het Institute of Network Cultures, mag zich zelfs meme-deskundige noemen. In artikelen over digital blackface wordt het fenomeen vooral omschreven als het argeloze, onbewuste gebruik van afbeeldingen van personen van kleur. Weet Chloë misschien of er ook groepen en individuen zijn die racistische stereotyperingen juist doelbewust de digitale wereld inslingeren?

“Het lastige aan memes is dat je negen van de tien keer niet weet wie de maker is”, vertelt Chloë. “De kracht van een meme zit ook in de anonimiteit van de afzender: of iets viraal gaat is belangrijker dan de eigen naamsbekendheid.” Wat Chloë wel weet, is dat rechts-extremistische bewegingen zoals Alt-right zeer bekwaam zijn in het maken van memes om hun ideologie te verspreiden. “Ze hebben zich bepaalde symbolen en figuren eigengemaakt, zoals Pepe the Frog. Maar de racistische boodschap of stereotypering kan heel subtiel zijn. Als ontvanger heb je lang niet altijd door welke agenda of ideologie erachter schuilgaat.”

In het recent verschenen boek The Souls of White Jokes wijdt de Amerikaanse socioloog Raúl Pérez een hoofdstuk aan de inzet van subtiele humor door de Alt-right-beweging. Hij citeert daarin de neonazi Andrew Anglin, oprichter van het populaire online platform The Daily Stormer. ‘Er moet een bewuste agenda zijn om onze vijanden te dehumaniseren’, zegt Anglin. ‘Tot een punt waarop mensen kunnen lachen om hun dood. Omdat te directe dehumanisering de meeste mensen te veel afschrikt, zijn we afhankelijk van lulz.’

Met lulz, zo legt Pérez uit, worden alle vormen van online humor bedoeld waarin een ander wordt bespot. Leedvermaak, zouden we in het Nederlands zeggen. Ik schrik van wat ik lees in het boek van Pérez. Het laatste dat ik wil is het onbewust uitvoeren van de weerzinwekkende agenda van de Alt-right-beweging.

"Het gaat erom dat je je bewust bent van je eigen positie, het systeem waarin je leeft en de machtsverhoudingen."

Rollende ogen

Toch zouden we ons volgens communicatiewetenschapper Gian niet te veel moeten bezighouden met de intentie waarmee gifs en memes worden gemaakt. “Of er nou een agenda achter zit of niet, uiteindelijk gaat het om de impact. Ook een onschuldig bedoeld gifje van een zwarte vrouw die zich zogenaamd ‘overdreven’ of ‘extra’ gedraagt, draagt bij aan een bepaalde beeldvorming. En die beeldvorming heeft consequenties voor het dagelijks leven van zwarte vrouwen.”

Daar sluit Chloë zich bij aan. “Verstuur je als wit persoon op maandagochtend een meme van een zwarte vrouw die met haar ogen rolt en zegt dat ze geen zin heeft in haar werkdag, dan draagt dat bij aan negatieve stereotypering. Ook als de zwarte vrouw in beeld een internetcelebrity is en persoonlijk voordeel haalt uit haar online bekendheid.” 

De onderzoeker licht toe: “Er zijn vrouwen van kleur die in een sollicitatieprocedure worden afgewezen omdat ze onterecht als minder gekwalificeerd worden gezien. Het is belangrijk om ons bewust te zijn van de systematische onderdrukking die zij ervaren.”

Je als wit persoon bewust zijn van historisch ingebed, dagelijks en systemisch racisme en met die kennis kritisch toezien op de beelden die je stuurt of toegestuurd krijg. Dat is waar het dus om draait. Volgens Gian hoeven we ons daarbij niet te rigide op te stellen. “De vraag of een specifiek beeld fout is of niet, vind ik niet zo interessant. Niemand verbiedt je om iets te sturen. Het gaat erom dat je je bewust bent van je eigen positie, het systeem waarin je leeft en de onderlinge machtsverhoudingen. En dat je inziet dat digitaal beeldgebruik daar niet los van staat.” 

• Deel