Hoofdpersoon Tequila Leila ligt in de vuilcontainer en haar laatste minuten zijn aangebroken. Bij elke minuut die verstrijkt, ruikt of proeft ze iets. Zout, citroen, suiker, kardamomkoffie of watermeloen. Aan die geuren en smaken zijn herinneringen verbonden en Leila wordt op die manier gekatapulteerd naar momenten uit haar leven.

Dat is mooi gevonden van schrijver Elif Shafak, maar ze is niet de enige die geur gebruikt om herinneringen op te roepen. Zo beschrijft de Franse schrijver Marcel Proust in zijn Op zoek naar de verloren tijd (1913) het nuttigen van een madeleine-cakeje en thee om herinneringen aan zijn jeugd op te halen, een heel bekend fragment uit de literatuur.

Meestal ben je je niet zo bewust van geuren, totdat het ineens je neusgaten binnenkringelt. Als je langs een vintagewinkel loopt kan je ineens zin hebben in een nieuwe broek, een open vuilniszak doet je terugdeinzen, en door iemands parfummetje lig je in gedachten zo weer in het bed van je ex.

Toch is het blind ruiken van een geur best moeilijk, en dan helpt de omgeving je het te herkennen. Heb je wel eens geprobeerd om met je ogen dicht vanille te ruiken, of banaan of kersen? Het duurt even voor je kunt benoemen wat het is, en dan heb je meestal je ogen al opengedaan om te zien wat het nou was.

Geurwetenschapper Caro Verbeek legt uit hoe dat komt. “Als je iets ruikt dan roept dat allereerst een emotie of een herinnering op, voordat je een geur kunt benoemen of in woorden kan vatten. Je reactie is dus ‘pre-talig’ zoals je dat zou kunnen noemen. De reuk is (onder andere) verbonden aan ons instinct, want deze kan ons waarschuwen voor gevaar.”

Maar je kunt het wel leren door te oefenen en trucs te gebruiken, zegt Verbeek, die ze ook uitgebreid in haar nieuwe boek Neuswijzer - de Geuratlas van de Lage Landen vertelt (2023, Boom). “Ik heb een geurenarchief aangelegd. Daar ruik ik vaak aan om te oefenen, blind en niet blind. We hebben weinig woorden voor geuren, dus ik heb een systeem ontwikkeld met woorden die we gebruiken voor het beschrijven van beeldende kunst en klassieke muziek. Veel geurenkenners en parfumeurs doen het zo. Als ik iets ruik verbind ik daar kleuren, vormen, gewicht en klanken aan, en dan ontstaat er een geurbeeld. Ik wilde laatst de geur van een lotusbloem leren en onthouden. Dus ik schreef op: een lichtblauwe cirkel zwevend boven iets donkers en laags. Als ik dan een jaar later deze beschrijving weer lees, kan ik die bloem ook weer ruiken.

Verbeek gebruikt niet alleen vormen en kleuren, maar ook geluiden en zelfs bewegingen. “Een citroen ruikt veel sneller dan bijvoorbeeld wierook. De moleculen van een citroen bewegen ook sneller, het is een topnoot. De moleculen van wierook zijn veel langzamer en zouden mensen dus ook als zwaarder omschrijven. Het lijkt wel of we een klein weegschaaltje in onze neus hebben.”

Tequila Leila herinnert zich de geuren van zoveel plaatsen terwijl ze in haar vuilcontainer ligt. Caro Verbeek loopt op die manier ook vaak door haar eigen straat: een mengeling van Turkse groenteboer, Perzische tapijten, een koffietentje. “Dat is het palet van mijn straat. Ik voelde me in verwarring gebracht tijdens corona toen de geur van mijn straat veranderde. De groenteboer rook niet meer als voorheen, want nu rook het in mijn straat naar eau de cologne om de ontsmettingsgeur te maskeren.”

Verbeek heeft wel eens verdrietige mensen gesproken nadat er in hun thuisstad Groningen een geurverspreidende fabriek was gesloten. “Voorheen rook de stad naar koffie, tabak en suiker, wat leek op een koffie verkeerd met een sigaret. Maar toen de tabaksfabriek sloot rook het ineens heel anders. Mensen herkenden hun thuisgeur niet meer. Hetzelfde geldt voor de Zaansche Schans. Fabrieken gingen filters gebruiken om minder uit te stoten, waardoor de geur in de omgeving ook veranderde. Dat was gek genoeg soms dramatisch voor de bewoners.”

Ze kwam erachter dat Amsterdam een hele andere geur heeft dan bijvoorbeeld Enschede of Vlaardingen. “Toen ik met een geurtour door Amsterdam liep en ik heel bewust m’n neus in de lucht stak rook ik allemaal soorten water: regenplassen, vijvers, grachten, regen. De ene dag is dat heel fris en de volgende dag kan het stinken. Amsterdam is voor mij fifty shades of water.”

Tequila Leila benoemt op heel veel plekken de geuren van Istanbul: een wijk, het bordeel of een straat. De haven ruikt naar gezouten komkommers, koffie, geroosterde kikkererwten, uitlaatgassen, maar ook tabak, zweet, parfum, een jointje vermengd met de zilte zeelucht. Een interessante cocktail van geuren, welk geurbeeld zou Verbeek daarvan maken?