Trigger warning! Het programma Like voor een lijk bevat beelden van heftig geweld, mishandeling, automutilatie en suïcide(pogingen). Kijkwijzer 16 jaar! Heb je gedachten aan zelfdoding of maak je je zorgen om iemand in je omgeving? Chat dan via 113.nl of bel 0800-0113 (gratis).

© VPRO

In de vierdelige serie 'Like voor een lijk' onderzoekt journalist Gwen van der Zwan waarom extreem geweld voortdurend viraal gaat, wie hier schuld aan hebben en wat we er tegen zouden moeten doen. Trigger warning! In dit artikel wordt heftig geweld en mishandeling beschreven.

“Mensen die dit kijken zijn gestoord, en daar ligt het aan,” is dus makkelijk, maar het is complexer dan dat.

Als maker en schrijver breng je allerlei onderwerpen aan het licht, maar het onderwerp gore ligt buiten jouw comfort zone. Waarom wilde je een programma hierover maken?
De letterlijke vertaling van gore is bloed; het betreft video’s waarin dit centraal staat. Dit gaat dus over moord en marteling, en het internet staat er vol mee. Ik vroeg me al langer af: waarom kijken mensen hiernaar? Wie zijn de slachtoffers? Waarom mag je dit zomaar op je website plaatsen, in je bezit hebben en rondsturen? Hoe zit dat met de wetgeving?

Deze vragen werden urgenter doordat deze content steeds vaker op sociale media opduikt. Zuckerberg van Meta kiest er nu voor om, net als Musk op X, minder te gaan modereren onder het mom van vrijheid van meningsuiting. Extreem gewelddadige content genereert veel clicks, shares en reacties. Minder modereren betekent minder kosten en méér winst.

Ik denk dat we als samenleving – dat mensen in het algemeen – vaak onderschatten hoe schadelijk en extreem gore is, dat zich nu verplaatst van WhatsApp-groepen, gorewebsites en fora naar kinderen die nietsvermoedend op sociale media scrollen. Daarom wilde ik een krachtige boodschap afgeven: gore bestaat, het is overal. De inhoud van gore gaat over echte moorden, over mensen die op de meest afschuwelijke manieren doodgemarteld worden, over mensen die in hun laatste momenten gefilmd worden, en gore komt nu nog dichterbij.

We zien je in de serie ook fysiek reageren op de filmpjes. Wat ben je in deze serie over jezelf te weten gekomen?
Over mezelf leerde ik dat ik, ondanks mijn afkeer, begrijp waarom mensen naar dit soort video’s kijken. Je brein interpreteert deze beelden als belangrijk: ben ik in gevaar? Wat gebeurt hier? Het grijpt je aandacht. Dat verklaart waarom gore zoveel engagement genereert. Zeggen: “Mensen die dit kijken zijn gestoord, en daar ligt het aan,” is dus makkelijk, maar het is complexer dan dat. Zolang deze video’s toegestaan zijn en voorgeschoteld worden aan mensen, is het moeilijk om individuen verantwoordelijk te houden. Onderzoek laat bovendien zien dat blootstelling aan gore leidt tot psychische klachten zoals slapeloosheid, depressie en PTSS. Veel kijkers zijn zelf ook slachtoffer.

© VPRO

Welke momenten zijn je het meest bijgebleven op set?
Ik heb beelden gezien die ik nooit meer zal vergeten. Zo waren er muziekjes onder martelvideo’s die ik nog steeds niet uit mijn hoofd krijg. Er zijn nachten geweest dat ik bang was in mijn eigen huis. Op de dagen dat ik veel gore keek, had ik fysieke klachten. Ik werd er letterlijk ziek van. Ook heb ik nog steeds flashbacks naar bepaalde video’s. Dat klinkt heftig, maar ik wil benadrukken dat ik dit soort dingen bekeken heb omdat ik het belangrijk vind om het te hebben over alle mensen die hiermee geconfronteerd zijn, geconfronteerd gaan worden, of slachtoffer van zijn.

Ik vond het bijzonder dat mijn team mij het vertrouwen gaf om deze serie te maken. Het was best een lastige vraag: of ze met mij deze wereld in wilden duiken. Ik heb hen zoveel mogelijk beschermd. Ze zagen alleen wat ik vooraf selecteerde. Tijdens opnames konden ze wegkijken, en mijn editor werkte met geblurde beelden. Uiteindelijk heb ik verreweg het meeste gezien, en dat is logisch, want ik wilde dit aankaarten. Ik ving mijn eigen sterke reacties op deze content op door alleen gore te kijken in een prettige omgeving. Thuis, overdag, op de momenten dat mijn partner aan het koken was bijvoorbeeld. Met fijne muziek op.

Het is bizar dat gore video’s niet illegaal zijn. Denk je dat dit ooit wel zal gebeuren? Komt er ooit een downfall van het dark web?
Even voor de duidelijkheid: ik heb het nergens over het dark web. Ik heb het over het reguliere internet. Over makkelijk toegankelijke websites, over gewone fora, over slechts één Google-search, over sociale media.

Er ligt nu een wetsvoorstel. PvdA/GL en CDA hebben een voorstel ingediend om het ‘exposen’ van slachtoffers strafbaar te stellen. Of het wetsvoorstel wordt aangenomen, is afwachten. Het feit dat ik deze wereld van dichtbij heb gezien, bevestigt voor mij alleen maar hoe hard dit nodig is, dus ik hoop hier ontzettend op. Tegelijkertijd gaat dit voorstel alleen over de eerste verspreider. Het zegt nog niets over bijvoorbeeld het bezitten van gore, en eigenlijk is er wat mij betreft dus meer nodig. We accepteren toch ook niet dat iemand kinderporno in zijn bezit heeft? Waarom mag je dan wel een video bezitten van datzelfde kind dat onthoofd wordt?

Ik heb beelden gezien die ik nooit meer zal vergeten.

Je bent recentelijk moeder geworden en tijdens het maakproces van Like voor een lijk heb je veel nare dingen moeten zien en horen, waaronder filmpjes met kinderen. Wat doet het met je nu je zelf moeder bent?
Tijdens het maken van de serie was ik zwanger, tijdens het monteren was ik hoogzwanger, en in voorbereiding op de publicatie ben ik bevallen. Tijdens mijn onderzoek naar gore heb ik video’s gezien waarin pasgeboren baby’s worden vermoord—met messen, uit ramen gegooid, doodgeslagen met vuisten, tegen de muur gegooid, stukgeslagen op de hoek van een tafel. Er was één video van een baby die in een regenplas ligt, in de modder, hij huilt zachtjes. Zijn darmen liggen naast hem, er steekt een machete uit zijn kleine lijfje. Hij vraagt om hulp in hoe hij huilt – dat herken ik nu ik zelf moeder ben maar al te goed. En iemand staat dit dus te filmen en te aanschouwen, waarschijnlijk de persoon die net de machete in dit kindje heeft gestoken. Alleen hieraan terugdenken maakt dat ik wil huilen. Als ik nu naar mijn zoontje kijk en zie hoe kwetsbaar hij is, voel ik een enorme verantwoordelijkheid om hem te beschermen. Waar ik naartoe wil: dat ik moeder zou worden was voor mij mede aanleiding om dit project te maken. Ik wil niet dat mijn kind opgroeit in een wereld waarin dit soort video’s oké zijn. Dat techbedrijven zo’n omgeving nu faciliteren, daar word ik erg kwaad van.

Ik zie een grote kloof tussen wat jongeren weten over het internet en wat oudere generaties denken dat het is. Met deze serie wil ik ouders bewust maken: bescherm je kind, zolang het nog kan.

Hoe zou je Like voor een lijk omschrijven in drie woorden?
Noodzakelijk, verdrietig, absurd.

Wat had je totaal niet verwacht bij het maken van deze serie?
We onderzochten met een fMRI-scan hoe het brein reageert op gore. Ik dacht dat mensen die veel gore kijken minder sterk zouden reageren bij het zien van gore. Maar dat bleek niet zo. Dat hielp me begrijpen waarom dit soort beelden het zo goed doen in socialmedia-algoritmes.

Op kinderporno rust terecht een zwaar taboe. Waarom hebben we dat niet ook bij onthoofdingsvideo’s, met of zonder betrokkenheid van kinderen?

In de serie wordt aangekaart dat we gore video’s steeds vaker op onze social media-feeds krijgen. Voor sommige mensen in oorlogsgebieden is het een cry for help, voor anderen is het leedvermaak. Hoe zie jij zulke video’s zich verhouden tot het politieke klimaat van nu?
Wanneer het maatschappelijk belang groot is—bijvoorbeeld bij oorlogssituaties—kan het relevant zijn om gewelddadige beelden te tonen. Ik ben dus niet per definitie tegen het publiceren van geweldsbeelden in het algemeen. Soms zijn ze nodig om iets zichtbaar te maken.

Maar het delen, publiceren of bezitten van extreem geweld zonder enige inhoudelijke of maatschappelijke waarde zou wat mij betreft allemaal verboden moeten zijn. Mijn serie is daar in feite één lang pleidooi voor.

Ik trek daarom zo vaak – en nu weer – de vergelijking met kinderporno. Beelden van extreem en zinloos geweld en kinderporno hebben iets gemeen: ze kunnen niet bestaan zonder dat er slachtoffers zijn. Het zijn vormen van ‘schuldige media’. Op kinderporno rust terecht een zwaar taboe. Waarom hebben we dat niet ook bij onthoofdingsvideo’s, met of zonder betrokkenheid van kinderen?

© VPRO

In de serie volgen we twee personen die gore kijken om verschillende redenen, en in aflevering vier spreken we met slachtoffers en nabestaanden van zulke video’s. Hoe vond je het om hen te spreken?
Ik vond het waardevol om van gorekijkers te begrijpen waarom zij kijken. De redenen die ze gaven—“het komt nu eenmaal voorbij op sociale media” of “ik voel dan tenminste iets als ik depressief ben”—begrijp ik wel. Maar het is niet zonder gevolgen. Niet voor hen, en niet voor de mensen die slachtoffer of nabestaande zijn.

De slachtoffers waren erg belangrijk. Ik sprak met nabestaanden van een virale video waarin iemand wordt doodgestoken, en met iemand die de aanslagen in Christchurch overleefde. Het is een nieuwe ontwikkeling: dat je leed gefilmd en gedeeld wordt. Ik had deze mensen echt nodig om te laten zien hoe dat is, en waarom we hen hierin moeten helpen. Want zonder slachtoffers geen gore. Momenteel kun je er in Nederland niets tegen inbrengen, als de dood van je familielid online staat of als er beelden van jou rondgaan terwijl je wordt beschoten of mishandeld. De samenleving staat dan niet achter je – je moet het maar uitzoeken – en dat is, daar kom ik weer, gewoon echt te gek voor woorden.

Is er nog iets wat je kwijt wil?
De onderzoeksgroep Human Digital analyseerde tien gorewebsites en stelde vast dat die samen 241 miljoen bezoeken kregen in één jaar. En dat zijn alleen nog de sites die ze onderzochten.

Tijdens mijn onderzoek kwam ik zonder moeite talloze van dit soort websites tegen. Je hoeft niet actief op zoek te gaan om die websites te zien—linkjes circuleren via WhatsApp-groepen, fora, sociale media. Het is overal. Dat blijf ik benadrukken. Deze wereld is niet klein, deze wereld is zeer groot en zeer extreem, en deze wereld verplaatst zich in rap tempo naar sociale media.

De VPRO heeft een weloverwogen keuze gemaakt om ‘Like voor een lijk’ in deze vorm te publiceren. Het programma legt een urgent maatschappelijk probleem bloot: extreem gewelddadige beelden die ongevraagd en ongefilterd op de mobiele schermen van jongeren verschijnen. De VPRO vindt het belangrijk om dit fenomeen zichtbaar en invoelbaar te maken en zodoende het gesprek op gang te brengen over hoe wij als samenleving hierop moeten reageren. In onze uitgebreide verantwoording lichten we verder toe waarom dit programma noodzakelijk is en welke afwegingen we daarbij hebben gemaakt. Lees de volledige verantwoording hier. 

Kijk Like voor een lijk op NPO Start.