In het boek Confrontaties van Simone Atangana Bekono moet Salomé haar straf uitzitten in de jeugdgevangenis. Terwijl ze dat doet, zoekt ze haar toevlucht in boeken, die haar moeder aan haar uitleent. Wat zeggen de vele titels die voorbij komen in Confrontaties over Salomé? En wat zou zij eruit kunnen halen? We doen een poging om ze te duiden.

Filosofische boodschap

‘Tom Joad is een ex-gevangene,’ zei mama vanuit haar bureaustoel, met haar rug naar de kast toe, ‘in The Grapes of Wrath.’

De klassieker Grapes of Wrath (1939) van Steinbeck (vertaald als De druiven van gramschap) is een verhaal waarin uithoudingsvermogen centraal staat. Het gaat over een gezin dat tijdens de Grote Depressie, een grote economische crisis in de Verenigde Staten vanaf 1929 vanuit Oklahoma vertrekt naar Californië, op zoek naar een beter leven. Naast uithoudingsvermogen speelt dit boek ook met het idee van gerechtigheid; ‘de druiven der gramschap’ zijn een vaker voorkomend metafoor. Het betekent dat God uiteindelijk zal zorgen voor gerechtigheid, of dat nou een beloning is voor degenen die lijden, of een straf voor de kwaden. Fun fact: dit is een favoriet boek van clublid Naaz.

Bij de eerste stapel boeken die mama voor me meenam zat The Old Man and the Sea. Dat vond ik zo’n deprimerend boek dat ik ‘m in de prullenbak heb gegooid.

The Old Man and the Sea (1952), of De oude man en de zee, van Ernest Hemingway gaat over een man die door zijn gelijken wordt uitgekauwd, net zoals Salomé. Het hoofdpersonage hier is een visser, die al 84 dagen geen vis meer heeft gevangen, totdat hij opeens een hele grote vis aan de haak slaat; een marlijn. Hij pronkt vervolgens met die vis op zijn boot, maar dan wordt de vis opgegeten door haaien, en is hij zijn vangst meteen weer kwijt. Wat Salomé in dit boek zou kunnen lezen is een waarschuwing om niet te pronken met haar misdaad, maar juist nederig te zijn richting de slachtoffers en hun omgeving. 

‘Ik heb net De vreemdeling uit, trouwens. Ik denk dat ik het wel mooi vond, maar misschien begrijp ik het niet helemaal. Het waren mooie beelden. Vooral die van de zon.’

De vreemdeling (1942) van Albert Camus (originele titel: L’Étranger) gaat over Meursault, een onverschillige figuur die op een dag een man doodschiet. In het proces dat daarop volgt weigert hij zichzelf te verdedigen of zich aan te passen aan de maatschappij. Albert Camus was naast schrijver ook journalist en filosoof, en dit boek wordt vaak beschouwd als een illustratie van het existentialisme: een filosofische stroming die vindt dat mensen verantwoordelijk zijn voor hun eigen lot. Volgens die stroming is er geen god die bepaalt wat goed is en wat slecht, maar moet ieder individu vrije wil gebruiken om diens leven betekenis te geven. Dat idee vormt een tegenstelling met wat Salomé van haar vader leert, namelijk dat je moet meebuigen met de wil van de witte mensen, om niet teveel op te vallen.

Systematisch racisme

Dan pak ik Harry Potter en Beloved en dat kutboek van Willem Frederik Hermans, ze bonken met hun kaft tegen de muur.

Beloved (Beminde) van Toni Morrison is een moderne klassieker uit 1987 over het slavernijverleden in de Verenigde Staten. Het boek gaat over de Afrikaans-Amerikaanse tot slaaf gemaakte Sethe, die naar Ohio vertrokken is om de slavernij te ontvluchten. Dit verhaal is gebaseerd op het echte leven van Margaret Garner, die in 1956 tijdelijk aan de slavernij ontsnapte. 

Salomé denkt veel na over haar herkomst – haar familie komt uit Kameroen – en over racisme. Haar tante Céleste brengt haar bij dat er sprake is van systemisch racisme, waardoor zij per definitie op achterstand wordt gezet binnen de Westerse samenleving. Beloved legt een vergrootglas op een stukje geschiedenis dat aan de basis ligt van die achterstand. 

In Confrontaties worden ook een aantal schrijvers bij naam genoemd, maar zonder titel erbij. Zo ziet Salomé in de bibliotheek een boek van de dichteres Vasalis, en leent ze boeken van Jan Wolkers, Willem Frederik Hermans en Hella Haasse. Die laatste is haar favoriet; Salomé vraagt haar moeder bij ieder bezoek meer van Haasse’s boeken mee te brengen, tot zij ze allemaal gelezen heeft. 

Hella Haasse was een Nederlandse auteur die opgroeide in Nederlands-Indië (het huidige Indonesië).. In 1948 brak ze door als schrijver met haar inzending voor het Boekenweekgeschenk van het CPNB: Oeroeg. Daarna schreef ze veel historische romans, zoals Het woud der verwachting (1949). Een van haar bekendste boeken is Heren van de thee (1992), een roman over een theeplanter in toenmalig Nederlands Indië die  begaan is met de lokale bevolking. In al het werk van Hella Haasse staat de zoektocht naar een grotere samenhang achter de chaotische alledaagse realiteit centraal – een thema dat  Salomé ook veel bezighoudt. 

‘Jan Wolkers,’ zeg ik, ‘is nasty.’

Jan Wolkers en Willem Frederik Hermans waren twee auteurs van dezelfde generatie, maar met heel verschillende reputaties. W.F. Hermans was namelijk één van de “Grote Drie”, de drie belangrijkste Nederlandse schrijvers na de Tweede Wereldoorlog, samen met Gerard Reve en Harry Mulisch, terwijl Jan Wolkers vooral bekendstaat om de expliciete seks in zijn boeken. Die reputatie heeft hij te danken aan zijn populairste boek: Turks Fruit (1969), dat gaat over de liefdesrelatie tussen de ik-persoon en Olga, die kanker krijgt. Het is opvallend dat Salomé de ziekte van Olga juist niet benoemt, net zoals moeder en dochter niet over de ziekte van haar vader praten. 

Het werk van Willem Frederik Hermans valt bij Salomé niet in de smaak; het ene boek dat ze van hem leest, noemt ze een “kutboek”. Zeer waarschijnlijk is dit De donkere kamer van Damokles (1958), één van de meest bekende werken van Hermans, dat zich afspeelt tijdens de Tweede Wereldoorlog. Dit verhaal heeft een onbetrouwbare verteller, net zoals Confrontaties – in beide gevallen herinnert de hoofdpersoon zich pas aan het einde van het verhaal helemaal wat er gebeurd is. Lekker meta dus, en misschien ook wel een knipoog van de schrijver. 

De boeken die Salomé van haar moeder leent, zijn dus vooral klassiekers uit de midden- en late 20e eeuw. Het lijkt alsof Salomés moeder haar klassieke literatuur wil bijbrengen, maar een duik in de boeken die Salomé leest, onthult iets diepers: deze boeken kunnen haar steun bieden bij de thema’s die spelen in haar leven. Zo helpt literatuur haar om orde te scheppen in de chaos van haar leven.