Annick Luijkx reisde af naar Argentinië en Engeland om gedupeerde van een gigantische studieschuld te spreken. De documentaire 'Niet Mijn Schuld' laat de gevolgen van een paspoortblokkade zien en de impact die het heeft op het leven van de (oud)studenten.

Videograaf Patricia Gooijer tijdens het draaien met Pascal in zijn huis in Argentinië voor de documentaire Niet Mijn Schuld van Omroep Zwart.

Voor veel oud-studenten in het buitenland zijn de gevolgen enorm, aangezien ze letterlijk vast komen te zitten op allerlei gebieden.

Hoe kwamen jullie op het idee voor Niet Mijn Schuld?

Het idee is afkomstig van Julian Klop (producent) en Gaiwa Slooten (researcher). Toen ze mij hiermee benaderden met de vraag of ik als regisseur aan boord wilde komen was ik meteen enthousiast. Samen zijn we dieper in het onderwerp gedoken en hebben we het vertaald naar een krachtig filmplan. Op deze manier hebben we geprobeerd een licht te werpen op de impact van een studieschuld na het afstuderen, maar ook op een minder bekend fenomeen: oud-studenten die het buitenland wonen met een studieschuld en forse betalingsachterstand die te maken kunnen krijgen met vergaande maatregelingen door DUO, zoals een paspoortblokkade. 

Wat wil je de kijker meegeven?

Uiteindelijk hoop ik dat we meer bewustzijn kunnen creëren over de psychologische en sociaal-maatschappelijke gevolgen van een hoge studieschuld. Ik hoop dat we met name de jonge doelgroep (die net studeert of nog moet gaan studeren) aan het denken kunnen zetten over het financiële aspect van studeren en het aangaan van een studielening bij DUO. We willen jongeren zeker niet afschrikken om te gaan studeren en daarbij geld te lenen als dat nodig is, maar hen wel motiveren om goed na te denken over studiefinanciering en de eventuele gevolgen van lenen.

Daarnaast wil ik de kijker aan het denken zetten over de vraag of harde handhaving door DUO door middel van een paspoortblokkering gepast is. Dit sluit in mijn ogen aan bij een groter debat over hoe je als overheidsinstantie omgaat met burgers. Het is begrijpelijk dat DUO haar geleende geld terug wil en daarmee het geld van de belastingbetaler. Maar je kan naar mijn mening grote vraagtekens zetten bij de vraag of het proportioneel is dit te doen door iemands paspoort te blokkeren en om op die manier druk te zetten in een onderhandeling.  Voor veel oud-studenten in het buitenland zijn de gevolgen enorm, aangezien ze letterlijk vast komen te zitten op allerlei gebieden. Denk hierbij aan het niet meer legaal kunnen werken, geen legale huisvesting meer kunnen vinden, niet in staat zijn om terug te vliegen naar Nederland om familie en vrienden te bezoeken, of zelfs problemen ondervinden bij het verkrijgen van medicatie. Je kan je dus sterk afvragen of dit een effectieve manier is om tot een oplossing te komen.

Als je 17 of 18 jaar bent ben je echt nog heel jong en zijn die gevolgen vaak nog moeilijk te overzien.

In hoeverre vind jij dat er een eigen verantwoordelijkheid ligt bij jongeren zelf? 

Jongeren hebben zeker zelf een eigen verantwoordelijkheid als het gaat om het lenen van geld voor hun studie en de mate waarin ze lenen. Maar het is aan de overheid en DUO om hen goed voor te lichten over wat het precies betekent als je een studielening aangaat en wat de mogelijke gevolgen en conquenties kunnen zijn. Als je 17 of 18 jaar bent ben je echt nog heel jong en zijn die gevolgen vaak nog moeilijk te overzien. Voor mij als maker gaat het erom dat ik met behulp van deze documentaire de dialoog hierover wil openen.

Aan het begin van de documentaire zien wij een groot tapijt, wat houdt dat tapijt in?

Dit wandkleed, vervaardigd door kunstenaar Mart Veldhuis, symboliseert het leven van een student met een studieschuld. Gebaseerd op Marts eigen ervaringen tijdens zijn studententijd, toont het kleed de opbouw van een aanzienlijke studieschuld en de daaruit voortvloeiende angsten, zorgen, stress en beklemmende prestatiedruk. Het wandkleed staat bol van de symboliek: op stripachtige manier zijn twee ‘Rijksleeuwen’ afgebeeld met dolken die de overheid symboliseren en studenten achter de broek aan zitten, blauwe belastingenveloppen, overal prijskaartjes en een supermarkt met ‘Altijd Pijn’, een verwijzing naar Albert Heijn. Mart worstelde met zijn studieschuld, maar vond een creatieve oplossing: hij verkocht het wandkleed aan kunstverzamelaars voor het exacte bedrag van zijn schuld, 45.879,40 euro.

Geïnspireerd door zowel dit achtergrondverhaal als de uitgesproken illustratiestijl van Mart (die op beeld ontzettend krachtig is) heb ik besloten om scholieren voor het wandkleed te plaatsen en hen te bevragen over hun kennis en verwachtingen met betrekking tot studeren en de financiële aspecten ervan. Deze scholieren vertegenwoordigen de studenten van de toekomst; is wat we op het wandkleed zien ook wat zij kunnen verwachten wanneer zij gaan studeren en een studieschuld opbouwen?

Welk moment is jou het meest bijgebleven op set?

Pascal werkt als theatermaker waarbij hij ook onder andere met poppen, theater maakt voor kinderen. Tijdens carnaval, een belangrijke feestdag in Argentinië waarbij veel stadsbewoners ontspannen langs de rivier, hebben we gefilmd terwijl hij hiermee bezig was. Oorspronkelijk was het plan om deze scène in een buurthuis te filmen, maar ter plekke hebben we besloten om het bij de rivier te doen. Hierdoor hadden we maar een uur om te filmen voordat het donker werd. Zodra we aankwamen, werd Pascal en de pop direct omringd door kinderen. De blijdschap die dit bij hen en bij Pascal zelf bracht, kwam bij mij écht binnen. Pascal deelde zijn gevoelens ook op camera, waarbij hij benadrukte dat hij misschien arm is, maar zich toch heel rijk voelt door dit werk wat hij doet. Hoewel zo'n uitspraak op papier cliché kan klinken, was de impact ervan ter plaatse en op de geschoten beelden echt voelbaar. Je begrijpt daardoor direct waarom hij Argentinië niet meer achter zich wil laten.

Wat had je totaal niet verwacht bij het maken van deze documentaire?

Aan het eind van de documentaire is er uiteindelijk toch licht aan het einde van de tunnel en is er hoop. Met name voor Pascal heeft de documentaire een positieve verandering teweeggebracht ten aanzien van zijn situatie. DUO heeft daarbij toegegeven dat er fouten gemaakt zijn in zijn zaak en dat ze in de toekomst in andere gevallen meer oog willen hebben voor de menselijke maat. Dat we hieraan bij hebben kunnen bijdragen met deze documentaire is fantastisch en had ik van tevoren nooit verwacht.

Wat betekent het voor jou om deze documentaire te mogen maken?

Het maken van deze documentaire was voor mij een droom die uitkwam. Ik heb jarenlang online videocontent geproduceerd in opdracht van bedrijven en non-profitorganisaties. De ervaring die ik daaruit heb opgedaan, heb ik kunnen toepassen bij het maken van 'Niet Mijn Schuld'. Ik wilde al lange tijd een relevant onderwerp vertalen naar een documentaire gedragen door personages, waarbij er letterlijk meer ruimte is om de gelaagdheid van een onderwerp naar voren te brengen. Ik ben 3LAB, het NPO-fonds en Omroep ZWART dan ook ontzettend dankbaar voor het vertrouwen en deze kans!

Niet Mijn Schuld zie je hier.