Tienermoeder Anjinha Gomes da Silva moest niks weten van haar dochtertje Lara toen ze werd geboren.

Lara had een veel te klein hoofdje dat de artsen pas na de bevalling opmerkten. “Ik kon alleen maar huilen toen ik haar voor het eerst zag en wilde haar niet vasthouden”, vertelt Anjinha op haar slaapkamer in het dorp Itapissuma aan de kust van de Braziliaanse deelstaat Pernambuco. “Pas na vijf dagen in het ziekenhuis heb ik haar in mijn armen genomen en werd ze stil. Toen heb ik haar pas kunnen accepteren.”

Lara is een van de eerste Braziliaanse baby’s die eind 2015 werden geboren met microcefalie veroorzaakt door het zika-virus. Door een schedel die bij geboorte kleiner is dan 32 cm kunnen de hersenen zich niet goed ontwikkelen waardoor het kind gehandicapt is. Artsen en onderzoekers legden al snel een verband met zika, een door muggen overdraagbaar virus dat een jaar eerder voor het eerst op Braziliaanse bodem was ontdekt. Het virus gaf een paar dagen lichte koorts en een jeukende uitslag waardoor het niet ernstig leek. Totdat er tientallen baby’s tegelijk ter wereld kwamen met een te kleine schedel.

Kinderarts
Kinderneurologe Vanessa Van Der Linden sloeg als eerste alarm. Ze werkt bij een revalidatiecentrum voor gehandicapte kinderen in Recife, de hoofdstad van deelstaat Pernambuco, het epicentrum van het zika-drama. De Braziliaanse kinderarts zag een schrikbarende toename van het aantal microcefaliepatiënten in haar kliniek. Tot september 2015 zag ze hoogstens één geval per maand, ineens kwamen er tientallen patiënten binnen, ook bij haar collega’s. Het besef drong door dat er iets ernstig mis was.

De kinderarts heeft nog steeds een overvolle agenda. “Het publieke ziekenhuis van Recife heeft door deze crisis vier nieuwe opleidingsplekken voor kinderneurologen gecreëerd en er zijn onlangs vier afgestudeerde specialisten bijgekomen in onze stad. Toch hebben we nog steeds een tekort aan kinderartsen hier in het noordoosten van Brazilië”, legt Van Der Linden uit met schorre stem na weer een lange werkdag. “Helemaal in de publieke gezondheidszorg. Wie dit vak hier uitvoert, is daarom overbelast.”

Wachtlijsten en slechte zorg
Iedereen in Brazilië heeft recht op gratis medische zorg volgens de Braziliaanse grondwet van 1988. De kwaliteit van de publieke gezondheidszorg is alleen in de grote steden soms van uitzonderlijk goed niveau, maar overal zijn er lange wachtlijsten. In het publieke gezondheidssysteem zijn ongeveer evenveel artsen werkzaam als in het private systeem. Maar driekwart van de Braziliaanse bevolking, meer dan 150 miljoen mensen, is nog steeds afhankelijk van publieke gezondheidszorg. Je hebt in de private gezondheidszorg dus drie keer zo snel toegang tot een arts. Wie het zich kan veroorloven sluit een dure zorgverzekering af of betaalt een privédokter indien nodig.

Voornamelijk de armere bevolking, die is aangewezen op publieke gezondheidszorg, is slachtoffer van het zika-drama. Meer dan de helft van de getroffen baby’s in deelstaat Pernambuco werd geboren in een gezin dat een bijstandsuitkering ontving. Driekwart daarvan leeft in extreme armoede, dat wil zeggen met minder dan een kwart minimumloon per maand, omgerekend zo’n 65 euro. De muggen vormen namelijk vooral een plaag in gemarginaliseerde gebieden waar mensen regenwater opvangen in tanks bij gebrek aan goede sanitaire voorzieningen. Als die tanks niet worden afgedekt met gaas, zijn het ideale kraamkamers voor de Aedes Aegypti-mug.

Lara is geen kasplantje
De jonge moeder Anjinha komt ook uit een arm dorp en is afhankelijk van het publieke gezondheidssysteem. Drie tot vier keer per week reist ze op en neer naar de grote stad Recife voor fysiotherapie en zintuigenstimulatie voor baby Lara. “Ze doet het veel beter dan verwacht”, zegt Anjinha trots. “De artsen zeiden dat ze een kasplantje zou worden, maar die hadden het mis. Ze kan horen en zien en eet al gepureerd voedsel. Ik geloof dat als we heel hard ons best doen ze ook zal leren lopen.”

Lara doet het relatief goed, maar de vooruitgang van de getroffen baby’s is per kind verschillend. Meerdere baby’s met microcefalie ontwikkelen na ongeveer een jaar ook een waterhoofd. Bij sommige ogenschijnlijk normaal geboren kinderen loopt de neurologische ontwikkeling achter, andere baby’s krijgen pas na een jaar microcefalie. Al deze onbeantwoorde vragen maken dat artsen en onderzoekers niet meer alleen spreken van microcefalie, maar van het aangeboren zika-syndroom. Het gaat nog jaren duren voordat de precieze gevolgen van een zika-infectie tijdens de zwangerschap in kaart zijn gebracht.

Tot en met maart 2017 werden meer dan 2650 Braziliaanse baby’s geboren met het aangeboren zika-syndroom, meer dan 3000 gevallen worden nog onderzocht. In deelstaat Pernambuco is het aantal nieuwe patiënten in de afgelopen maanden drastisch teruggelopen waardoor het vermoeden bestaat dat veel vrouwen in deze regio inmiddels onbewust immuun zijn doordat ze al besmet zijn geweest. De meeste mensen merken namelijk niks van een zika-besmetting. Daarnaast zijn er opvallend minder kinderen geboren, waarschijnlijk omdat de schrik er goed in zat onder Braziliaanse vrouwen. Ook zou het aantal abortussen flink zijn toegenomen, maar die cijfers zijn lastig te verifiëren. Abortus is in de meeste gevallen verboden in Brazilië en gebeurt in illegale achterkamertjes.

Wachten op een vaccin
Veel Braziliaanse vrouwen die wel in verwachting zijn, doorlopen hun zwangerschap gespannen. “Er is nog steeds geen vaccin en dus moeten vrouwen voorzichtig blijven”, zegt gynaecologe Adriana Scavuzzi van het publieke ziekenhuis IMIP in Recife. “Bijvoorbeeld door gaas voor de ramen van hun woningen te plaatsen, zich goed te bedekken wanneer ze naar buiten gaan en anti-mug te gebruiken. Ook moeten ze een condoom gebruiken wanneer ze met hun partner vrijen want zika is ook seksueel overdraagbaar. We kunnen niet onze kop in het zand steken en denken dat dit probleem inmiddels is overgewaaid.”

Op bijna veertig plaatsen in de wereld wordt gewerkt aan de ontwikkeling van een veilig zika-vaccin, maar zo’n inenting biedt alleen uitkomst voor toekomstige zwangerschappen. De al geboren kinderen zijn getekend voor het leven, zoals baby Lara. Toch zit haar jonge moeder Anjinha niet bij de pakken neer. “Ik doe een vooropleiding verpleegkunde en wil over een jaar het toelatingsexamen doen voor de universiteit”, zegt Anjinha vastberaden. “Ik wil medicijnen studeren en kinderarts worden, zodat ik Lara en andere kinderen kan helpen.”

De regering grijpt in
Het Braziliaanse ministerie van Volksgezondheid kondigde gisteren (donderdag 11 mei) het einde aan van de nationale noodsituatie vanwege het zika-virus. Na anderhalf jaar beschouwt het ministerie zika niet meer als iets onverwachts, ook al heeft het virus nog steeds invloed op de gezondheidssituatie. In Brazilië zijn in 2017 tot nu toe 95% minder gevallen van zika-besmetting opgemerkt dan vorig jaar in dezelfde periode. Tot april 2016 werden 170.000 zika-patiënten geregistreerd, tegenover 7900 dit jaar. De Wereldgezondheidsorganisatie beschouwt zika al sinds november 2016 niet meer als een internationale noodsituatie. Specialisten waarschuwen dat de aandacht niet mag verslappen. De angst bestaat dat er over een paar jaar door onoplettendheid en een nieuwe generatie nog niet immune vrouwen opnieuw een grote uitbraak van zika kan komen onder zwangere vrouwen.

---

BB3D wordt mede mogelijk gemaakt door het Postcode Loterij Fonds voor Journalisten. Reportage & verhaal: Katy Sherriff, foto's: Rafael Martins