In het boek ‘De terugkeer van Rachel Price’ wordt een documentaire gemaakt over de vermissing van Bels moeder, Rachel. Dit soort documentaires vallen onder het ‘true crime’-genre; media waarin echte misdaden worden uitgelicht en soms een poging wordt gedaan om toch een antwoord te vinden op onopgeloste zaken. Het is een razend populair genre, maar is het maken van true crime-media wel ethisch verantwoord? We spraken hierover met criminoloog dr. Ilse Ras.

 

Wat is true crime?

True crime is een genre dat al heel lang bestaat: voordat boeken zo gangbaar waren als nu, werd er bijvoorbeeld over moorden gezongen in ballades; vanaf de 17e eeuw werden pamfletten gedrukt waarin de meest lugubere misdaden werden beschreven. In de 19e eeuw kwamen de detectiveroman en “true crime mysteries” op, maar de populariteit van het genre groeide pas echt toen Truman Capote in 1965 het boek In Cold Blood schreef, een roman waarin fictie en de werkelijkheid samenkwamen in een verhaal over de moord op een gezin in Kansas, Verenigde Staten. 

In de huidige tijd zijn vooral podcasts en TV-series over true crime geliefd. Denk aan de bekende true crime-podcast Serial en Netflix-series Making A Murderer en de gedramatiseerde serie (deels fictie dus) Monster: The Jeffrey Dahmer Story. 

Morbide nieuwsgierigheid

Waarom vinden we true crime toch zo interessant? Onder andere doordat we een morbide nieuwsgierigheid hebben, valt te lezen in een story van NPO Kennis. Kijken naar een true crime-documentaire zorgt voor spanning, en dus adrenaline, terwijl je toch in je eigen veilige bubbel zit. Daarnaast willen we graag het gedrag van andere mensen begrijpen, vooral als ze zoiets heftigs als een moord plegen. We denken ook dat we onszelf beter kunnen beschermen door te leren van true crime. Maar te veel true crime kan er ook voor zorgen dat je juist bang wordt voor misdaad, of het gevoel hebt dat er steeds meer misdaad is, terwijl dat juist afneemt. Dat heet de veiligheidsparadox. 

True crime is ook vaak dramatischer gemaakt, dus het klopt niet helemaal wat je ziet. Zeker als het een fictieserie is, gebaseerd op een waargebeurd verhaal. Kunnen kijkers wel herkennen wat feit is en wat fabel? Als de film of serie op het spectrum van fictie en non-fictie dichter bij de fictie ligt dan wel, zegt Dr. Ilse Ras, criminologe aan de Universiteit Leiden. Maar: “Er zit veel speculatie in true crime-documentaires om een verhaal te kunnen vertellen dat rond is en goed verkoopt. Daar wordt door de makers niet altijd bij stilgestaan – dan is het moeilijk voor consumenten om dat door te hebben.” In de film Goodfellas, bijvoorbeeld, is die lijn heel wazig. 

Slachtoffers

Bij elk juicy misdaadverhaal horen ook slachtoffers, en voor hen is het niet altijd even fijn als er een podcast of documentaire over ze wordt gemaakt. “Wat we zien, is dat dit soort dingen vaak een effect hebben van secundair slachtofferschap; dat oude wonden worden geopend door er steeds weer aan herinnerd te worden. Maar er zijn ook slachtoffers die het heel fijn vinden dat er aandacht wordt gegeven aan hun casus.” Dat is vooral bij onopgeloste zaken het geval, omdat media-aandacht ervoor kan zorgen dat justitie opnieuw op zoek gaat naar de dader. “Daar moeten we wel heel voorzichtig mee zijn,” zegt Dr. Ras.

Volgens Dr. Ras is het belangrijk dat producenten van true crime-media slachtoffers betrekken bij hun project in de vorm van active consent. “Als er niet volmondig ja is gezegd, moet dat worden beschouwd als een nee. In dat geval is het niet ethisch om hier een item over te maken.” Als er beloningen worden gegeven voor deelname aan een documentaire, zoals gebeurt in De terugkeer van Rachel Price, is het nog maar de vraag of je dat echt kunt beschouwen als actieve toestemming of dat je mensen verleidt met geld. “Dat is eigenlijk een vraag waar nog geen eenduidig antwoord op is,” aldus Dr. Ras. Het is in ieder geval belangrijk dat de beloning niet te groot is, zodat betrokkenen zich ook vrij voelen om nee te zeggen. 

Als kijker moet je eigenlijk dus ook kritisch zijn op de manier waarop makers met de slachtoffers van een misdaad zijn omgegaan, maar dat is niet zo vanzelfsprekend – Dr. Ras was zelf ook niet altijd een “goede true crime consument.” Toen ze de film I cento passi (maffia-biopic geregisseerd door Marco Tullio Giordana) bekeek, bijvoorbeeld, wist ze niet of de slachtoffers erbij betrokken waren geweest. “Aan de ene kant is dat problematisch, aan de andere kant heeft die film wel een grote maatschappelijke impact gehad.”