“Oorlog stopt nooit – hij verandert alleen van generatie”
80 jaar geleden - wat heeft dat nu nog met míj te maken? ‘Niets’, denk je misschien. Tot je beseft dat de angsten van je ouders, die ongemakkelijke stiltes bij familie-etentjes of zelfs jouw eigen onzekerheden ergens uit dat verleden vandaan komen. In de theatervoorstelling Duizend Dochters voor Theater Na de Dam laat toneelschrijver Melissa Knollenburg (31) zien hoe oorlog generaties lang doorwerkt. Van een Joodse oma tot haar 11-jarige kleindochter die nu op school de vraag krijgt: 'Aan welke kant sta jij?' Vraag jezelf eens af: welke oorlog draag jij eigenlijk onbewust met je mee? En hoe komt dat?
Ik spreek met Melissa af in een kleine binnentuin van een koffietentje in de binnenstad van Den Haag. Ze is toneelschrijver en theatermaker, bekend van onder meer Troost en Archipelago (Het Nationale Theater) allebei voorstellingen waarin ze de doorwerking van oorlog en koloniale geschiedenis onderzoekt. Terwijl we allebei een dampende kop koffie in ons hand hebben begint ze te vertellen: over Izzie, het meisje in haar voorstelling dat zoekt naar de geschiedenisverhalen van haar oma – en daarmee ook naar zichzelf. Zoals veel kleinkinderen van overlevenden is Izzie deel van de derde generatie die probeert woorden te geven aan wat eerder verzwegen werd. Melissa herkent zich in dat meisje.
De Indonesische oma van Melissa overleefde namelijk de Japanse bezetting in Indonesië en emigreerde na de oorlog naar Nederland. “Ze droeg veel bagage met zich mee en deelde dat met mij,' vertelt de talentvolle theatermaakster. “Ik heb veel meer van haar gehoord dan mijn zus, wat waarschijnlijk deels komt doordat ik het donkere kind ben. Dit is iets wat je vaak hoort in bi-culturele gezinnen: zo wordt het donkere kind voorbereidt op de discriminatie die het kan tegenkomen.”
“Dat meisje was ik”
Toen Melissa in Australië was voor een vertoning van Troost, haar voorstelling over troostmeisjes in voormalig Nederlands-Indië, merkte ze hoe geschiedenis doorwerkt. Troostmeisjes is de naam die aan vrouwen en meisjes wordt gegeven die tijdens de Japanse bezetting in de Tweede Wereldoorlog tot seksueel werk werden gedwongen.
“Er was een vrouw in het publiek die zo geraakt was door de tekst, omdat ze daar besefte dat het onduidelijke verleden van haar oma ineens op zijn plek viel: zij was ook een troostmeisje geweest,” vertelt Melissa. “Ze kreeg een paniekaanval, en haar dochter van elf stelde haar gerust: ‘Mama is wel eens vaker overstuur, want er is heel veel oorlog in de wereld.’”
Melissa’s stem wordt zachter. “Ik herkende mij in dat meisje, dat meisje was ik als kind. Ik probeerde mijn moeder ook altijd te troosten voor iets wat ik zonder uitleg al begreep.”
Dat moment in Australië werd de kiem voor het stuk Duizend Dochters dat op 4 mei na de Dodenherdenking wordt opgedragen in Carré. “Toen ik dat meisje haar moeder zag troosten, viel alles op z’n plek,” zegt Melissa. “Dat kind van elf begreep precies wat ik als kind ook voelde: dat je verantwoordelijkheid draagt voor emoties die niet van jou zijn.” In de voorstelling krijgt Izzie, net als dat Australische meisje, de rol van vertaler – tussen het verzwegen verleden van haar Joodse oma en de harde vragen van nu. “Het gaat niet over goed of fout - ik maak namelijk geen politieke statements – maar wel over wat we doorgeven zonder het te weten.” Haar koffie is koud geworden, maar haar blik is scherp. “Dat meisje in Australië liet me zien dat tachtig jaar niks is. Oorlog stopt niet – hij verandert alleen van generatie.”
Werkethos
Hoe Melissa Knollenburg een theatervoorstelling op poten zet is heel anders dan andere theatermakers. "Ik ben bij veel castings aanwezig," zegt ze. "Ik begin als het kan pas met schrijven als ik weet wie de acteurs zijn. Wanneer het script eenmaal af is en een acteur een zin niet snapt, kunnen ze me altijd bellen.” Ze pakt haar telefoon. "Schrijvers horen volgens mij net zo goed in de repetitieruimte als regisseurs."
Die ongewone werkwijze heeft alles te maken met hoe ze haar personages benadert. “Mijn personages zijn geen karakters, maar mensen van vlees en bloed,” legt ze uit, terwijl ze haar koude koffie aan de kant schuift. “Toen ik voor het eerst met Mariana Aparicio (de actrice in Duizend Dochters) werkte, vroeg ik haar: 'Wat zou jouw Izzie antwoorden als iemand haar vraagt waar ze écht thuishoort?' Die vraag zou ik nooit per mail stellen.” Haar methode werpt vruchten af: “Na afloop zijn mensen uit het publiek vaak geëmotioneerd. Alsof ze in het theater woorden krijgen voor wat ze, bewust of onbewust, al lang voelen."
Voor Melissa is schrijven geen vorm van escapisme, maar een poging om het onzegbare tastbaar te maken. Om iets te helen wat misschien niet te helen valt. “Mijn focus lag altijd op het helen van volgende generaties,” zegt ze. “Maar inmiddels vraag ik me af: kan dat wel? Zijn we niet elke keer een nieuwe generatie aan het creëren als er continu oorlogsslachtoffers bij komen?”
In Duizend Dochters klinkt die vraag luid en stil tegelijk. Het is geen antwoord, maar een uitnodiging: om te luisteren, te voelen, en misschien voor het eerst de erfenis te zien die de mensen om je heen met zich meedragen.
Duizend Dochters is op 4 mei te zien in Koninklijk Theater Carré, direct na de Nationale Dodenherdenking. De voorstelling maakt deel uit van Theater Na de Dam, waarbij op meer dan honderd plekken in het land jongeren en makers stilstaan bij de impact van oorlog. In Vuur van de Vrijheid (NOS) is een sfeerbeeld te zien van Theater na de Dam en zijn er korte optredens van onder andere Sinan Can en Douwe Bob. De uitzending vindt om 23.00 op 4 mei op NPO 1 plaats.
Wil je meer horen van Melissa Knollenburg? In onze NPO Cultuur podcast Tussen Kunst en Katers (NTR) was Melissa te gast om te praten over haar moderne bewerking van Romeo en Julia.
Remi Kerkhoven
Is onmogelijk aan te treffen zonder een boek op zak, muziek op haar oren (als er maar enige vorm van groove in zit) of filosoferend over de talloze films die ze in kleine filmhuizen heeft gezien. Het liefst op de hoogte van alle nieuwtjes in het culturele landschap, zodat ze kan opscheppen.
Vond je dit leuk?
Op de hoogte blijven?
Schrijf je in voor de NPO Cultuur nieuwsbrief en ontvang iedere vrijdag mooie, inspirerende en interessante tips. Van kunst tot film en van muziek tot theater, zo hoef je niets meer te missen!