HOE SEKSUEEL GRENSOVERSCHRIJDEND GEDRAG RUIM BAAN KREEG IN HET BLAUWE HART VAN KLM

De verhalen die je hieronder gaat lezen kunnen als schokkend worden ervaren. We kunnen ons voorstellen dat je misschien zelf met iemand wil praten over je ervaring met seksueel grensoverschrijdend gedrag. Neem dan gratis en vrijblijvend contact op met Slachtofferhulp, Centrum Seksueel Geweld of Mind Korrelatie.

In dit artikel zitten video's van YouTube verwerkt. Om deze video's te kunnen kijken moet je de sociale media koppelingen (cookies) van NPO3 accepteren.

Door Emma van den Berg

Op haar hotelkamer in een vreemd land zit Eva* ineengedoken op de vloer. De deur heeft ze op slot gedraaid. Trillend blijft ze daar een tijdje naast zitten, luisterend naar de geluiden op de gang. Het is al laat op de avond. Als het lang genoeg stil blijft, kruipt ze voorzichtig richting haar bed. De paniek houdt haar wakker, en ze maakt zich op voor een nacht met weinig slaap.

Eva werkt al geruime tijd als stewardess bij KLM. En met plezier, zo is terug te lezen, want KLM omschrijft zij als een geweldig bedrijf. Ook andere personen die BOOS spreekt voor dit onderzoek blijven hierbij: over KLM niets dan goeds. Hun ‘blauwe hart’ - een term die medewerkers hanteren als het gaat om hun liefde voor het bedrijf - bonst vurig voor onze Koninklijke Luchtvaart Maatschappij. 

Niet alleen in de levens van Eva en andere medewerkers speelt KLM een grote rol. Zo is de Nederlandse staat aandeelhouder van Air France-KLM en is KLM in het bezit van het Koninklijk Predicaat - een onderscheiding waarvan de vereisten onder andere omvatten dat het bedrijf te goeder naam en faam bekend moet staan, en de bedrijfsvoering onberispelijk moet zijn. KLM is niet alleen de grootste luchtvaartmaatschappij maar ook één van de grootste werkgevers van Nederland, met meer dan 19.000 fte. ‘Iedereen kent wel iemand die bij KLM werkt,’ verzekert een KLM-medewerker de redactie.

Hij is haar leidinggevende

Op één punt in haar loopbaan bij KLM wordt Eva voor een lange vlucht ingedeeld met Rogier*. Rogier is een piloot met aanzien: hij is een oudgediende binnen het bedrijf, en is als captain de hoogst verantwoordelijke piloot op de vlucht. Eva heeft hem op dat moment nog niet vaak getroffen op het werk en kent hem verder niet goed. Ze heeft geen reden om aan te nemen dat haar werk anders zal verlopen dan altijd.

Na aankomst op locatie, waar ze uiteindelijk zullen overnachten, heeft de bemanning vrije tijd voor avondeten en wat drankjes. Eva belandt met een aantal collega’s in een bar. Ook Rogier bevindt zich in het gezelschap. Ze raakt met hem aan de praat, en hij lijkt haar regelmatig op te zoeken. Naarmate de avond vordert worden de vragen die hij haar stelt steeds persoonlijker - zo vraagt hij plots naar haar seksleven en maakt hij opmerkingen over haar uiterlijk. Eva voelt zich ongemakkelijk maar wil ook geen scène maken. Ze zijn immers met collega’s op stap, ze wil de sfeer niet verpesten, en de volgende dag moeten ze hoe dan ook gezamenlijk de lange terugvlucht nog maken. Bovendien is zij stewardess en hij piloot - en dus is hij haar leidinggevende. 

Eén Rogier, meerdere Eva’s

Wat er uiteindelijk die avond gebeurt, valt onder andere terug te lezen in een opgetekend rapport van KLM Security Services, en in e-mailverkeer tussen werknemers van KLM. Hieronder volgt een schets van de gebeurtenissen. Tijd- en plaatsaanduidingen zijn bewust ongespecificeerd gelaten in overleg met de bronnen die het materiaal aanleverden, om herleidbaarheid te voorkomen. 

De opmerkingen vanuit Rogier worden steeds grover en blijven - ondanks Eva’s afwijzingen - aanhouden. Als hij haar zoent en zij dit afweert, blijkt dit voor hem geen aanleiding om te stoppen. Zijn handtastelijkheid zet door. 

Door een paar snelle handelingen lukt het Rogier om Eva te isoleren van de rest van de bemanning. Ze zijn nu met zijn tweeën. Eva raakt nerveus en probeert Rogier op verschillende manieren op afstand te houden: ze doet bijvoorbeeld een poging het gesprek aan te knopen, en geeft aan dat ze weg wil. Hij wordt hardhandiger. Als ze zegt dat hij voorzichtig moet doen, lacht hij dit weg. Het daalt op Eva in dat haar grenzen een bijzaak zijn voor de piloot - hij lijkt haar bijna niet te horen als ze wat zegt. Zelf zegt hij ook dingen. Over haar lichaam, bijvoorbeeld. Hij is grof en praat hard, waardoor Eva zich geneert. Steeds meer vergrijpt hij zich aan haar, tot het punt dat Eva bevriest. In het rapport is in haar woorden terug te lezen hoe Rogier haar penetreert tegen haar wil in. 

Na de gebeurtenis sluit Eva zichzelf op in haar kamer. Daar blijft ze zo lang mogelijk zitten om Rogier niet onder ogen te hoeven komen tot ze beiden weer het vliegtuig in moeten. Aan slapen is ze nauwelijks toegekomen. Volgens het rapport stuurt Rogier haar nog een berichtje per WhatsApp. Dat hij haar lichaam mist. Ze reageert niet. Wat later vraagt hij haar of ze nog boos is.

De terugvlucht maakt Eva in een waas door. Ze voelt zich verward, alsof ze niet helemaal kan bevatten wat er zojuist is gebeurd. 

Artikel gaat verder onder de afbeelding.

(Beeld ter illustratie)

Voor dit onderzoek sprak BOOS met drie bronnen binnen KLM, waaronder twee vermeende slachtoffers van piloot Rogier. Daarnaast kreeg de redactie interne stukken toegestuurd, zoals rapporten, mailcontact, appgesprekken, geluidsopnames, en berichten op het intranet van KLM. Uit deze stukken komen de namen van nog meer vermeende slachtoffers naar boven. Een aantal kozen ervoor niet te spreken met BOOS uit angst voor consequenties vanuit KLM. Van twee van hen heeft BOOS schriftelijke bevestiging ingezien van wat hen is overkomen. De bronnen die de redactie persoonlijk sprak bevestigen de problematiek rondom seksueel grensoverschrijdend gedrag binnen KLM, en het tekortschieten van het bedrijf in het hiernaar handelen. In stukken zijn bevestigingen van andere getuigen en medewerkers van KLM te lezen. 

Uit de verhalen van bronnen en de documentatie blijkt dat piloot Rogier een lange periode meermaals vergaande vormen van (seksueel) grensoverschrijdend gedrag vertoonde. De luchtvaartmaatschappij zou hier geruime tijd van op de hoogte zijn. Ondanks dat verschillende werknemers de problemen met Rogier intern aankaarten, er vanuit het bedrijf op zeker één moment onderzoek naar hem wordt ingesteld en de top van KLM van op de hoogte is van de problematiek rond zijn persoon, laat het bedrijf hem een tijd lang gewoon doorvliegen. Dit creëert voor medewerkers een onveilige situatie op de werkvloer en dit geven zij ook aan, maar er wordt volgens de bronnen niet adequaat gehandeld door KLM. Tevens blijkt Rogier niet de enige piloot binnen KLM te zijn die (seksueel) grensoverschrijdend gedrag heeft vertoond. Dit blijkt uit interne stukken en een statement dat KLM in december vorig jaar maakte. Ook in zeker twee andere gevallen was KLM op de hoogte. 

De situatie waar Eva in terecht komt met Rogier staat niet op zichzelf. In de loop der tijd wordt haar duidelijk dat de piloot een reputatie heeft, en dat verschillende vrouwen zich herkennen in het door haar geschetste verhaal. Sommigen van hen steken Eva een hart onder de riem als ze horen wat haar is overkomen. ‘Rogier staat al jaren bekend,’ wordt er gezegd, en niet alleen door vrouwen die het zelf hebben meegemaakt: ook andere werknemers bevestigen onderling, bijvoorbeeld per mail, de verhalen te kennen, soms via-via. Er blijkt niet één geval Eva: er hebben zich verschillende variaties van het hierboven geschetste scenario met Rogier afgespeeld, middenin het blauwe hart van KLM.

‘... dan probeert u een oplossing te vinden’

Op 20 december 2022, na eerst een intern bericht te hebben gestuurd naar haar werknemers, brengt KLM het bericht naar buiten dat ze extern onderzoek laat doen naar grensoverschrijdend gedrag van een oud-werknemer die ook werkzaam was als piloot. Het bericht volgt kort na meer nieuws in december over verschillende onderzoeken naar grensoverschrijdend gedrag bij onder andere NOS Sport en BNNVARA’s De Wereld Draait Door. Het statement van KLM lijkt daarmee een passende afsluiter voor het jaar 2022 - een jaar dat in januari aftrapte met de berichtgeving over seksueel grensoverschrijdend gedrag rondom The Voice of Holland. KLM geeft in dit geval aan eerst de resultaten van het door haar ingestelde externe onderzoek af te willen wachten, zodat ze daarna kan bepalen welke stappen er moeten worden ondernomen. ‘KLM benadrukt dat grensoverschrijdend gedrag onacceptabel is en roept medewerkers op zich altijd te melden als zij hiermee te maken hebben (gehad). KLM heeft met ontzetting kennis genomen van de meldingen’, schrijft de luchtvaartmaatschappij op haar eigen website. Het statement wekt niet alleen de indruk dat er een zero-tolerance beleid geldt wat betreft grensoverschrijdend gedrag (‘onacceptabel’), maar ook dat er niet eerder bekend was dat dergelijk gedrag plaatsvond (‘met ontzetting kennis genomen’). Medewerkers die zelf met dit gedrag te maken hebben gehad, worden opgeroepen zich te melden. ‘Altijd.’ 

Een melding maken van grensoverschrijdend gedrag kan bij KLM op veel verschillende manieren. Zo zijn er vertrouwenspersonen, bestaat er een Klachtencommissie (een orgaan dat adviseert bij klachten omtrent ongewenste omgangsvormen) en is er een Speak Up-regeling. Deze laatste verwijst externe melders weer door naar de zogeheten KLM Compliance Committee, welke weer door KLM Raad van Commissarissen is aangesteld om meldingen onder de Klokkenluidersregeling te behandelen. Voor de algehele bedrijfsveiligheid is er dan nog KLM Security Services. Naast al deze organen en hun bijbehorende werkwijze op papier zijn er verschillende documenten met betrekking tot (ongewenst) gedrag op de werkvloer: zo kun je op het intranet het overzicht KLM Compliance en Gedragsregels vinden, wat weer doorverwijst naar het document Gedragscode. Ook te vinden op het intranet: het document Klachtenregeling Ongewenste Omgangsvormen. En nadat KLM in december met het nieuws over meldingen van grensoverschrijdend gedrag door een piloot naar buiten treedt verschijnt er nóg een bericht op het intranet over grensoverschrijdend gedrag, waarin KLM het voorval aanhaalt en de verschillende meldingsprocedures nog eens benoemt. ‘Ontmoedigend’, zo omschrijft een van de bronnen dit proces. ‘Het systeem waar je in valt is hard en leeg. Je denkt dan: laat maar. En dat lijkt bijna wel de bedoeling te zijn.’

Over preventie kan KLM kort zijn: ze is als werkgever verplicht ‘ongewenste omgangsvormen zo veel mogelijk te voorkomen’, maar op een verwijzing naar de bovengenoemde Gedragscode na wordt er niet concreet aangegeven hoe dit in zijn werk gaat. Een flink contrast dus vergeleken met de brede menukaart aan klachtenprocedures.

Artikel gaat verder onder de afbeelding.
(Beeld ter illustratie)

Eén van de vermeende slachtoffers komt na haar incident met piloot Rogier terecht bij het document Klachtenregeling Ongewenste Omgangsvormen. Dit document stamt uit 2011 - het woord ‘melding’ komt er bijvoorbeeld niet in voor. Het vormt in het huidige tijdperk op zijn zachtst gezegd een opvallende leidraad voor iemand in Eva’s positie. Zo wordt al in het voorwoord de verantwoordelijkheid bij de meldende partij gelegd: ‘Als u te maken heeft met ongewenste omgangsvormen op uw werk, dan probeert u een oplossing te vinden [...]’. Een paar zinnen later wordt benadrukt dat het indienen van een officiële klacht vooral een ‘formele en omslachtige procedure’ is, die vaak ‘onaangenaam is voor de betrokken partijen’. Voor welke partij KLM dit vooral vervelend acht wordt verderop in het document duidelijk: het indienen van een formele klacht betekent een moeilijke periode ‘voor de beklaagde, maar,’ zo gaat de zin verder, ‘ook vaak voor de klager’. De gegeven definitie van seksuele intimidatie wordt enkel gekoppeld aan het effect wat dit kan hebben op de werkvloer, wat doet vermoeden dat dit gedrag pas een probleem voor KLM vormt wanneer dit het werk beïnvloedt.

Artikel gaat verder onder de afbeelding.

Op papier is te zien dat zeker drie vermeende slachtoffers aan de bel trokken bij KLM na incidenten met Rogier. Bij één van hen gaat dat over een aantal jaar geleden. Zij doorlopen niet allemaal een gehele klachtenprocedure - één van hen zou zelfs actief zijn afgeraden dit te doen. Het heeft toch weinig zin, zou een leidinggevende een vermeend slachtoffer hebben verteld, omdat Rogier nu eenmaal een technisch goede piloot is. En dus houdt KLM hem liever in de lucht. 

In de lucht blijft Rogier overigens niet altijd. Zo wordt hij na zeker één incident op non-actief gesteld. Dit blijkt een tijdelijke maatregel. In stukken is terug te zien hoe KLM zich onder andere beroept op het handelen conform CAO als het gaat om Rogier: de juiste processen worden gevolgd, waarna het dossier wordt afgesloten en Rogier weer mag vliegen, ongeacht eventuele andere lopende procedures. Opvallend is dat in diezelfde CAO - namelijk de CAO voor KLM-vliegers - staat opgenomen dat piloten zich dienen te onthouden van ongewenst gedrag en dat zij, samen met KLM, medeverantwoordelijkheid dragen voor het bevorderen van de bedrijfsveiligheid. En er gebeurt nog iets opvallends wat door KLM wordt verklaard conform CAO: er worden op zeker één punt, zonder overleg met de betrokkenen, getuigenverklaringen gedeeld met Rogier. Omdat, zo is terug te lezen, hij zich ‘adequaat moet kunnen verweren tegen deze beschuldiging’. 

Er lijkt door KLM conform CAO een afweging te worden gemaakt tussen twee zaken: de veiligheid van de werknemers, en de waarde van een piloot die nu eenmaal goed is in zijn werk. Rogiers inzet als piloot lijkt uiteindelijk zwaarder te wegen voor KLM, waardoor het bijvoorbeeld kan voorkomen dat iemand als Eva er plotseling achter komt dat Rogier weer vliegt - en dat zij dus met hem ingeroosterd kan worden. Ondanks alle klachtenprocedures en bestaande protocollen en loketten waar ze terecht kan, delft de veiligheid van de vermeende slachtoffers - naar hun gevoel - het onderspit. 

De dagtaak aan ongewenst gedrag

Wat KLM in haar statement van december als ‘onacceptabel’ gedrag zegt te beschouwen, blijkt toch zeker rekbaar te zijn. Ook de ‘ontzetting’ waarmee ze aangeeft kennis te hebben genomen van de feiten lijkt, gezien de meerdere meldingen over Rogier, enigszins open voor interpretatie. Het roept onder andere de vraag op of het ontslaan van een medewerker een zodanig uiterste maatregel is, dat KLM deze eigenlijk nooit hanteert.

Maar dat blijkt wel degelijk te gebeuren. Vorig jaar werd bijvoorbeeld nog een manager ontslagen wegens het betasten van de borsten van een receptioniste. En niet alleen bij grensoverschrijdend gedrag kan een medewerker de laan uit worden gestuurd - KLM ontsloeg bijvoorbeeld eerder iemand na diefstal van een flesje water en het upgraden van een familielid. Alle ontslagen personen waren grond- of cabinepersoneel bij KLM. Geen van hen was piloot. ‘Het lijkt wel alsof piloten overal mee weg kunnen komen,’ zegt een bron. 

‘De Corona afstand-regels zag ik als een zegen’

Bron: screenshots uit het intranet van KLM

Na berichtgeving over misstanden bij The Voice of Holland ontstaan er tussen medewerkers van KLM steeds vaker gesprekken over grensoverschrijdend gedrag en het handelen van hun werkgever. Onder een post op het intranet schrijft iemand bijvoorbeeld: ‘Ook binnen KLM is sprake van autoritair en grensoverschrijdend gedrag.’ Een ander geeft aan: ‘Ook bij mij komen best veel situaties naar boven die ongepast waren. [...] De corona afstand-regels zag ik als een zegen.’ Twee personen spreken over meldingen die een pijnlijke staart kregen. ‘[Het onafhankelijk vertrouwensteam] wist mij te vertellen dat ze een dagtaak hebben aan ongewenst gedrag.’ Er is één leidinggevende die onder de post aangeeft dat de focus moet worden gelegd op preventie, bewustzijn en dialoog. 

En dan, bijna een jaar later, is daar dat statement - boordevol verbazing vanuit het bedrijf, en de indruk van een zero-tolerance beleid. Maar voor meerdere bronnen houdt de verbijstering daar niet op. ‘Dit is een truc,’ zegt iemand hoofdschuddend. ‘Het is één grote leugen.’ Het onderzoek dat KLM namelijk instelt komt naar aanleiding van meerdere meldingen - vanuit piloten. 

Dit betekent dat Rogier niet de enige piloot binnen KLM is die zich schuldig heeft gemaakt aan grensoverschrijdend gedrag. De meldingen uit het statement van KLM komen immers van piloten, en Eva is stewardess - het moet dus om weer een nieuwe piloot gaan. Ook verneemt BOOS van meerdere bronnen dat dit inderdaad niet over Rogier zou gaan, maar over een andere piloot die niet meer werkzaam is voor KLM. ‘Het komt ze wel goed uit dat dit om een oud-werknemer gaat,’ zegt een bron. ‘Nu kunnen ze hiermee de held uithangen.’

KLM kiest er in dezen dus voor om bij meldingen vanuit piloten wél naar buiten te treden met het nieuws. Waarom de incidenten met Rogier niet in het statement zijn meegenomen, blijft onduidelijk. Het laat een wrang gevoel achter bij de vermeende slachtoffers: waarom worden hun meldingen, die zij in zeker één geval al jaren geleden deden, niet genoemd? Waarom zijn enkel de meldingen vanuit de piloten het publiekelijk vermelden waard? ‘Wie ben ik dan,’ vraagt een van de vermeende slachtoffers zich af. ‘Gewoon een dom stewardessje?’

Het oplossend vermogen van Mariëtte Hamer

Wat de vermeende slachtoffers niet voor elkaar krijgen, lijkt wel te lukken als de overheid zich met de zaak bemoeit. De problematiek met Rogier belandt uiteindelijk namelijk op het bureau van regeringscommissaris Mariëtte Hamer. 

Hamer werd na de misstanden rondom The Voice of Holland aangesteld als eerste regeringscommissaris seksueel grensoverschrijdend gedrag. Eind 2022 ontvangt zij een melding over Rogier van iemand binnen KLM. In een laatste poging meer incidenten met de piloot te voorkomen, wordt de oplossing door deze melder buiten KLM gezocht. Hamer neemt contact op met de luchtvaartmaatschappij. Later is terug te lezen dat Hamer contact heeft gehad met KLM, en dat er actie wordt ondernomen. En dan blijkt het onmogelijke dus toch mogelijk: in stukken is terug te lezen dat kort hierna Rogier, na jaren van ongewenst gedrag en een spoor van vernielde vrouwen, niet meer zal worden ingeroosterd. Of dit definitief is en of hij nog doorbetaald krijgt, is onduidelijk. 

Voor een aantal vrouwen binnen KLM is het dan al te laat. ‘Ik ben voor het leven getekend.’

---

Wederhoor

Op 26 januari stuurt BOOS een uitgebreide vragenlijst naar president-directeur Marjan Rintel. Er worden twee opties tot het geven van wederhoor geboden: de vragen schriftelijk beantwoorden, of in een gesprek op camera. Een dag na het versturen van het verzoek tot wederhoor belt BOOS, op verzoek van het bedrijf, KLM-woordvoerder Remco Rous. ‘Wij kregen een e-mail van jullie,’ zegt hij eerst. En dan, lachend: ‘en daar zitten nogal veel vragen in.’
 
Rous blijkt niet te bellen om in te gaan op de vragen - hij vraagt naar de door BOOS geboden opties voor het bieden van wederhoor, en geeft aan even te willen ‘aftasten’ of het een optie is om, voordat KLM hierover een beslissing maakt, eerst met de redactie om de tafel te gaan zitten om ‘ideeën uit te wisselen over hoe of wat’. Een aantal dagen later neemt een andere woordvoerder van KLM, Gerrie Brand, contact op met de redactie: ze zijn ‘voor zover mogelijk’ druk bezig om de vragen beantwoord te krijgen, maar de gestelde deadline is helaas niet haalbaar. KLM vraagt om een extra dag. 

BOOS legt president-directeur Rintel vragen voor over de incidenten met Rogier en het handelen van KLM. Er wordt onder andere gevraagd naar aantallen van meldingen, hoe de KLM concreet handelde en hoe zij van plan zijn dit in de toekomst te voorkomen. De vragen betreffen ook meldingen over andere piloten, omdat uit stukken die BOOS in bezit heeft ook de naam van een derde piloot naar boven komt.

Op 2 februari krijgt BOOS antwoord per mail - niet van Rintel, maar van woordvoerder Brand. Op de vragen worden geen concrete antwoorden gegeven. ‘Vanwege de privacy van de melder en de beklaagde,’ zo schrijft Brand. De vragen over protocollen en het beleid, die losstaan van de specifieke casus, worden ook niet beantwoord. Eveneens wordt er niets gezegd over een verbod op spreken met de pers. Wel erkent KLM dat ze nog een weg te gaan hebben - ze willen van deze gevallen leren, en ‘realiseren ons dat we er nog niet zijn’. Geen van de aantijgingen uit de mail wordt ontkend.

Ook Rogier wordt benaderd voor wederhoor. De redactie legt hem kort voor dat BOOS onderzoek doet naar een vermeende verkrachtingszaak waar hij onderdeel van zou zijn, en vraagt om zijn reactie. Rogier is kort van stof: ‘Er is geen verkrachtingszaak.’ Hij onthoudt zich verder van commentaar.

Een dag na de wederhoor ontvangt BOOS een appje van woordvoerder Brand. Of we willen laten weten wanneer wij publiceren, want: ‘dit kan natuurlijk een trigger zijn voor mensen die iets naars hebben meegemaakt.’

---

Weet je meer of heb je hetzelfde meegemaakt? Meld je bij ons via boos@bnnvara.nl. Dat kan ook altijd anoniem.

De volledige vragenlijst en reactie van KLM zijn hier terug te vinden.

Dit artikel kwam tot stand door middel van het spreken met meerdere bronnen en het inzien van stukken als mailconversaties, berichten op het intranet van KLM en appcontact. Niet alle bronnen die BOOS sprak  waren slachtoffers. Uit de documentatie komen meer namen van slachtoffers naar boven. Een aantal van hen koos ervoor niet met BOOS  in gesprek te gaan, bijvoorbeeld uit angst hun baan te verliezen. Waar mogelijk zijn schriftelijke bevestigingen ingezien van wat hen is overkomen. 

*Namen in dit artikel zijn gefingeerd.

• Deel