Dit is hoeveel eigenbelang écht een rol speelt als we anderen helpen

Iedereen is altruïstisch – in principe dan. Maar hoe zit dat precies als we kijken naar het grotere belang ten tijde van bijvoorbeeld corona of klimaatverandering? We vroegen het aan een psycholoog.

Stel: je bent rustig door de stad aan het slenteren en ziet opeens hoe de overvolle boodschappentas van een oudere dame die voor je loopt het begeeft. De kans is groot dat je haar helpt. Je raapt een paar van de appels op die de straat op rollen en weet nog net een fles rosé te redden. Maar doe je dit alleen omdat ze zo hulpeloos kijkt, of stiekem vooral voor het trotse gevoel dat het je na afloop geeft? En had je hetzelfde gedaan als al die andere mensen op straat er niet waren geweest om je heldendaad te aanschouwen? 

Genen doorgeven als motivatie

Anderen helpen zonder dat eigenbelang een rol speelt heet altruïsme. Aan het begin van de coronacrisis leek dit bij veel mensen naar boven te komen: er werden boodschappen gedaan voor oudere buurtgenoten, en er werd zelfs balkon-ochtendgymnastiek gegeven. Ook het volgen van de coronaregels voor het belang van de bevolking kan je zien als een vorm van altruïsme.

Recent onderzoek liet zelfs zien dat de mensen die geneigd zijn de coronaregels te volgen, zich ook eerder zullen inzetten voor het klimaat. Dit is interessant, want hoe beter we begrijpen hoe wij mensen wat dit betreft in elkaar zitten, hoe effectiever we dus grote doelen als een beter klimaat kunnen bereiken. Dus: hoe altruïstisch zijn wij mensen echt? Betekent dit dat alleen sommige mensen altruïstisch zijn?

Je kan je nog zo high voelen na een goede daad, maar uiteindelijk is hier de vraag waarom je überhaupt besloot om te helpen.

Het is verleidelijk om te denken dat het bestaan van altruïsme grote onzin is; we zijn vaak geneigd om te denken dat we allemaal egoïstische wezens zijn. Zo zeggen evolutionair psychologen dat we onze familieleden zijn gaan helpen om uiteindelijk de kans te vergroten dat onze genen worden doorgegeven aan de volgende generatie. Dat zou dus een logische verklaring zijn, als die vrouw je tante bleek te zijn toen ze zich hulpeloos omdraaide. 

High van het helpen

Maar ja, ook al was het niet je tante: je kreeg er nog steeds een kick van. Misschien heb je dat moment zelfs nog wel verschillende keren in je hoofd afgespeeld. Dat is helemaal niet zo gek, want als je iemand helpt, maken je hersenen gelukshormonen aan. Dat zijn dezelfde hormonen als die ze aanmaken bij het sporten, bij het zonnen en bij, jawel… seks. Dit wordt dan ook niet voor niets de ‘helper’s high’ genoemd.

Oké, dat oprapen van die appels kan misschien niet voor honderd procent tippen aan een wilde nacht met je lover. Maar het zet toch te denken, want betekent dat dan toch dat je alleen maar helpt voor je eigen geluk? 

Volgens Lidewij Niezink is het niet zo simpel. Zij is psycholoog en doet onderzoek naar empathie en altruïsme. Het sleutelwoord volgens haar? Motivatie. Je kan je nog zo high voelen na een goede daad, maar uiteindelijk is hier de vraag waarom je überhaupt besloot om te helpen. Die kick komt immers pas later. “Maar als je helpt omdat je verwácht dat je je dan beter gaat voelen, is het natuurlijk niet langer altruïstisch gedrag.”

Kritiek op witte redders

Maar in hoeverre zijn we dan van tevoren bezig met het idee van die high wanneer we een goede daad verrichten?

Laten we deze vraag eens bekijken met het voorbeeld van ‘witte redders’. Deze term slaat vaak op westerlingen die – meestal met goede bedoelingen – op verschillende manieren mensen op het zuidelijk halfrond proberen te ‘helpen’. Goedbedoeld, wordt vaak gezegd, maar in de praktijk levert het de westerlingen vaak meer op dan de mensen voor wie de hulp bedoeld is.

Zo haalden verschillende BN’ers, onder wie Monica Geuze, onlangs geld op om een weeshuis te bouwen in Gambia. Hier kwam veel kritiek op, omdat onderzoek heeft laten zien dat opgroeien in een weeshuis nooit goed is voor een kind. Meestal hebben de kinderen zelfs gewoon nog levende familieleden. Tot nu toe hebben de BN’ers nog geen reactie gegeven op de kritiek en gaat het doneren door. 

Share it far and wide: een open brief waarin ik een beroep doe op Monica Geuze en Laila Belkerma om alsjeblieft niet onnodig 200 Gambiaanse kinderen te institutionaliseren, en het opvanghuis in plaats daarvan om te toveren in een community centre. https://t.co/09J0TgmPkS

— Charlotte 🦒 • #FreePalestine🇵🇸 (@CharlotSimons) May 25, 2021

Bij zulke publieke acties kan je je afvragen hoe zuiver de motieven echt zijn. “Maar interessanter is dus de vraag of egoïstische motieven een probleem zijn in dit soort situaties”, zegt Niezink. “Is het een probleem als jij naar Afrika gaat, omdat je een steentje bij wil dragen en je je daarmee beter voelt over jezelf? Dat is alleen zo wanneer jouw gedrag daar contraproductief is. Wanneer je de situatie voor een paar mensen kunt verbeteren en je dat skillful doet, maakt dat motief in principe niet uit.”

Alle positieve reacties van mensen die zien waar je mee bezig bent maken die helper’s high overigens nog intenser, net als die mensen op straat die zagen hoe je meteen die boodschappen weer in mevrouws tas stopte.

Iedereen is altruïstisch (in principe dan)

Maar goed, bovenstaand voorbeeld wil natuurlijk niet zeggen dat altruïsme niet bestaat. Filosoof Jelle de Boer deed hier onderzoek naar en kwam tot de conclusie dat het individuele belang en het collectieve belang vaak in elkaars verlengde liggen. Een groot gedeelte van de mensen gedraagt zich wel altruïstisch – maar wel vaak met het idee dat anderen dit óók doen. Kijk bijvoorbeeld ook naar de mensen die Joden hielpen in de Tweede Wereldoorlog: volgens de filosoof kan het simpelweg niet dat zij hen hielpen om een goed gevoel over zichzelf, of om indruk te maken op anderen.

Hoe kan het dan dat niet iedereen zo onbaatzuchtig en behulpzaam is? Dat zit ‘m onder andere in de verschillen in ons DNA en opvoeding: altruïsme zit in principe in iedereen, maar sommige mensen hebben meer aanleg voor eigenschappen als jaloezie en kwaadaardigheid dan anderen.

De kans is dus groot dat dat bouwen van dat weeshuis vooral een kwestie van onwetendheid is. Nu BN’ers die hieraan meehelpen weten hoe schadelijk hun plan kan zijn, zal hun reactie laten zien hoe altruïstisch zij echt zijn – en het uitblijven daarvan ook.

• Deel