Terug naar Brandpunt+
Hoe (on)schuldig zijn gezichtsveranderende filters?
- Artikel
- 31 maa 2021
- 7 minuten leestijd
Gezichtsveranderende filters kunnen de illusie wekken van een cosmetische ingreep en worden gretig gebruikt op sociale media. Deskundigen slaan alarm over vermeende schadelijke psychologische gevolgen. Hoe denken de filtermakers zélf over de impact van hun digitale creaties?
“Toen ik in Argentinië woonde, raakte ik gefascineerd door Argentijnse beroemdheden uit de showbusiness die op handen worden gedragen en standaard zijn volgespoten met botox en fillers. Ze hebben de bijnaam vedette, dat betekent zoiets als sterretje”, vertelt augmented reality-maker Florencia Solari (30) uit Montevideo wanneer ik haar vraag wat haar inspireerde tot het maken van de populaire filter Vedette++ (in gebruik te zien in de headerfoto boven dit artikel). “Met deze filter probeerde ik dat stereotype gezicht na te bootsen. Het begon als een grap waar ik om kon lachen met vrienden, maar toen ik de filter op sociale media zette, ging het al snel viraal. Zeker nadat het bekende model Bella Hadid het op Instagram gebruikte in een selfie.”
Inmiddels heeft Florencia’s AR-filter (AR staat voor augmented reality) een wereldwijd bereik van miljoenen socialemediagebruikers en is daarmee één van de populairste gezichtsveranderende filters. Florencia’s creatie is niet onomstreden. Steeds meer wetenschappers, psychologen en cosmetisch chirurgen waarschuwen voor de mogelijke schadelijke gevolgen van dit soort filters onder jonge gebruikers van Instagram, Snapchat, Facebook en TikTok. In cosmetische klinieken meldt zich naar verluidt een groeiend aantal jonge volwassenen dat een gefilterde foto van zichzelf laat zien als (onhaalbaar) ideaal: met grotere ogen, een kleinere neus, vollere lippen, scherpe jukbeenderen en een strakgetrokken huid. Ook bestaan er zorgen over een toenemende kans op de ontwikkeling van body dysmorphic disorder onder personen die hier gevoelig voor zijn. In 2018 werd er al een speciale term voor gelanceerd: Snapchat Dysmorphia.
Ondanks de vele zorgen zijn er vooralsnog geen gedegen onderzoeksgegevens die erop wijzen dat AR-filters leiden tot grootschalige psychische problemen of een toename van chirurgische ingrepen. De meningen over de vermeende (on)schuld van AR-filters lopen dan ook sterk uiteen. Hoe denken filtermakers zélf over de impact van hun digitale creaties? En zou de ontwikkeling van gezichtsveranderende filters niet beter gereguleerd moeten worden?
Meer plastic dan in de oceaan
Duizenden digitale creatievelingen hebben zich de afgelopen jaren gestort op het maken van AR-filters, maar er is één Nederlander die in het oog springt. Chris Pelk (43) uit Tilburg creëerde er tientallen, van een hartjesfilter (meer dan een miljard keer gebruikt) tot een filter waarmee je verandert in een psychedelische caleidoscoop. Naast zijn functie als creatief directeur bij het digitale bureau Livewall behoort Chris tot Facebook en Instagram’s vaste team van filtermakers. Dat team fungeert als een soort adviesgroep waarin nieuwe technologische mogelijkheden en ethische dilemma's worden besproken. “Gezichtsveranderende filters en hun impact zijn ook onderwerp van gesprek”, zegt Chris. “Alles wat je ziet op sociale media is gericht op het tonen van jezelf in volmaakte vorm. Ze beïnvloeden het schoonheidsideaal, onder andere door de filters die worden gebruikt. Daar zijn we ons van bewust.”
Hoewel Chris zich weleens zorgen maakt over het psychologische effect van gezichtsveranderende filters, gelooft hij niet dat ze een run naar de cosmetische kliniek veroorzaken. “Mensen zoeken altijd naar zekerheid op het moment dat ze iets aan hun uiterlijk laten doen. Bij de kapper tonen ze een plaatje van Google of uit een lookbook, bij de cosmetisch chirurg nu blijkbaar ook een gefilterde selfie. Is het geen selfie, dan is het wel iets anders.”
Ook Florencia denkt niet dat het de filters zelf zijn die maken dat iemand een ingreep ondergaat. “Het huidige westerse schoonheidsideaal bestond al voordat AR-filters een ding werden, cosmetische chirurgie was in veel landen al langer in opkomst. Sommige filters tonen dat ideaal en spelen ermee, juist daarom zijn ze zo populair.”
Wordt de onhaalbare schoonheidsnorm dan niet versterkt door AR-filters, en naar steeds verdere extremen gepusht? “Ze hebben vast invloed”, zegt Florencia, “maar ik beschouw het als slechts één van de vele factoren die daarin een rol spelen. Want als je het vergelijkt met de invloed van beautyvloggers en hoeveel tijd en geld veel jonge vrouwen tegenwoordig kwijt zijn aan make-up... Ik denk dat AR-filters nog de minst schadelijke manier zijn om aan een schoonheidsideaal te voldoen.”
Wel zou het volgens de filtermaker goed zijn om jonge tieners beter te behoeden voor wat zij te zien krijgen en welke tools ze kunnen gebruiken op sociale media. “Ik ben geen voorstander van het verbieden van filters, maar een leeftijdsgrens of waarschuwing zou in sommige gevallen wel verstandig zijn.” Daarbij denkt Florencia vooral aan filters waarvan de gezichtsverandering heel subtiel en realistisch is, zoals het verkleinen van de neus en het iets voller maken van de mond. “Om mijn eigen filter lachen jongeren me uit, daarin zie ik weinig gevaar. ‘Er zit meer plastic in je gezicht dan in de oceaan’, stuurde iemand me laatst op TikTok.”
Spelen met identiteit
Dat socialemediabedrijven zelf ook twijfelen over de wenselijkheid van gezichtsveranderende filters, blijkt wel uit de veranderende regelgeving van Facebook en Instagram. In 2019 deden Zuckerberg en zijn kompanen alle filters die cosmetische chirurgie ook maar een beetje nabootsen in de ban, om de regel een jaar later alweer op te heffen. “Vanuit de community van filtermakers kwam veel weerstand op die strengere regelgeving”, vertelt Chris. “Ook de buitensporige effecten, zoals het groter maken van je ogen als een soort insect, werden verboden. Dat beperkte de creatieve vrijheid van de makers.”
Op dit moment worden alle AR-filters die geschikt worden geacht voor personen ouder dan 13 jaar in principe toegestaan. “Voordat een filter online komt, wordt het daaraan getoetst. Maar makers zoeken logischerwijs de grens op en iets dat eigenlijk niet aan de criteria voldoet, verschijnt soms toch online.”
Ook Chris voelt wel wat voor het verhogen van de leeftijdsgrens voor het gebruik van bepaalde filters, bijvoorbeeld naar 16 jaar. “Als je als tiener nog volop in ontwikkeling bent, dan heb je vaak niet de juiste geestelijke toestand om te bepalen wat goed voor je is. Stel dat je een tatoeage wilt laten zetten omdat je dat in een filter hebt gezien, dan moet het wel een bewuste keuze zijn. Jonge tieners kunnen dat moeilijker inschatten.”
Maar Chris ziet ook nadelen aan een verhoging van de leeftijdsgrens. “Gezichtsveranderende technologie geeft jongeren ook de kans om te spelen met onderdelen van hun identiteit, zoals genderexpressie. Die vrijheid zou je ze dan ontnemen.”
Onmisbaar
De vraag rijst of we de keuzes omtrent regelgeving wel in handen moeten leggen van grote commerciële techbedrijven. Bij wie ligt eigenlijk de verantwoordelijkheid om ervoor te zorgen dat (jonge) socialemediagebruikers geen schade ondervinden aan het groeiende aanbod van functies?
“Als maker voel ik die verantwoordelijkheid zelf”, zegt Florencia. “Ik probeer me altijd bewust te zijn van wat ik de wereld inbreng en welk effect dat kan hebben. Maar ik denk dat we ons niet moeten blindstaren op sociale media alleen. Wat maakt dat iemand constant filters wil gebruiken en waarom durft diegene zichzelf niet meer zonder te vertonen? De onderliggende onzekerheid die veel jongeren voelen over hun uiterlijk, daarover moeten we met ze in gesprek gaan.”
Ook Chris vindt dat filtermakers zelf hun verantwoordelijkheid moeten nemen. “En het platform moet zijn verantwoordelijkheid nemen door goed te controleren wat er gepubliceerd wordt. Pas dan komt de verantwoordelijkheid van de gebruiker.”
En nationale overheden, zouden die niet beter moeten toezien op ongewenste effecten van filtergebruik? “Het zou best kunnen dat daar achter de schermen al gesprekken over worden gevoerd tussen techbedrijven en overheden. Maar daar weet ik het fijne niet van.”
Eén ding is zeker: het gesprek over gezichtsveranderende filters is nog maar net begonnen. “Facebook heeft zijn zinnen gezet op augmented reality, op een dag wordt het net zo onmisbaar als de smartphone”, zegt Chris. “Dan is het een vast onderdeel van ons dagelijks leven en zien we de wereld om ons heen net zo vaak mét als zonder filters."
