Liegen is online wel erg makkelijk. Moeten we vrijheid van meningsuiting daarom afschaffen?

Is vrijheid van meningsuiting nog wel van deze tijd? Die vraag bekruipt je bij het lezen van This is Not Propaganda van Peter Pomerantsev (42). “Het wordt een smoesje, een excuus.”

Rodrigo Duterte, president van de Filippijnen, vergelijkt zichzelf graag met Hitler. “Hitler doodde drie miljoen Joden”, zo vertelde hij de verzamelde pers in zijn thuisstad Davao kort nadat hij in 2016 was verkozen. “Er zijn drie miljoen drugsverslaafden. Ik zou ze graag allemaal afslachten.”

Duterte heeft zijn ambitieuze target nog niet gehaald, maar volgens mensenrechtenorganisaties is hij goed op weg. Hoe wordt iemand met zo’n agenda in godsnaam verkozen? Het boek This is Not Propaganda, van Peter Pomerantsev verklapt een deel van het antwoord: met behulp van een uitgekiende online nepnieuwscampagne. 

In het boek maken we kennis met ‘P.’, een specialist die werkzaam is in Manilla’s desinformatie-industrie. P., niet veel ouder dan twintig, geeft leiding aan een team admins dat miljoenen Filippijnen bestookte met nieuwsverhalen over misdaad. De verhalen waren echt waar, maar zijn team verzon een link naar drugs erbij in de comments. “Ze zeggen dat de moordenaar een drugshandelaar was.” of “Deze werd slachtoffer van een dealer.”  Zo werd een nepwerkelijkheid gecreëerd waarin de Filippijnen ten onder dreigden te gaan aan drugsgeweld terwijl Duterte steeg in de peilingen. 

Pomerantsev, de in Londen geboren zoon van Oekraïense ouders, begon zijn carrière in Moskou als producer van de Russische editie van Hello Goodbye, maar is nu als academicus verbonden aan de London School of Economics. In This is Not Propaganda, zijn derde boek, verkent hij de ‘frontlinie van de oorlog tegen de realiteit’: nepnieuws in al zijn internationale varianten. Hij spreekt met Brexiteers, IS’ers en pro-Russische online milities. Wat ze gemeen hebben: ze gebruiken nieuwe media om een publiek te beïnvloeden dat zich niet altijd van hun sturende hand bewust is. Het voelt als oplichting en dat is het ook, maar ertegen optreden is moeilijk in liberale democratieën zoals de onze. Is vrijheid van meningsuiting nog wel van deze tijd als dit recht zoveel misbruikt wordt? Brandpunt+ sprak met Pomerantsev, die vorige week een bezoek bracht aan Hilversum.

Je zegt dat vrijheid van meningsuiting “gehackt” is. Wat bedoel je daarmee?

“Veel regimes proberen tegenwoordig hun publiek te overweldigen met informatie in plaats van hun toegang ertoe zoveel mogelijk te beperken. Of dat nou gebeurt met desinformatie of trollenlegers: het doel is de waarheid te overstemmen. Op het internet kan je mensen straffeloos zwart maken, omdat er geen wet is die trollenlegers of cybermilities verbiedt. Vrijheid van meningsuiting wordt dan een smoesje, een excuus. Er zijn mensen die zeggen dat je het daarom moet afschaffen en leugens moet censureren. Maar ik denk dat dat je dan een gevaarlijk pad bewandelt.” 

Wat moeten we dan?

“In plaats van uitingen te verbieden stel ik voor dat we misleidend gedrag verbieden, wanneer dat massaal plaatsvindt. Persoonlijk anonimiteit is dus oké. Kijk naar de Russische inmenging bij de verkiezing van Trump: veel content die ze plaatsten was best neutraal. “Go Trump!” “Weg met Hillary!” Het probleem was dat hun gedrag misleidend was. Ze deden alsof ze echte mensen waren, maar het was een beïnvloedingscampagne die vanuit St. Petersburg gerund werd. Dat moet verboden worden.” 

Wanneer realiseerde je je precies dat we in een nieuw propagandatijdperk leefden?

“Ik specialiseerde me in eerste instantie in Rusland en ben daarna gaan kijken of het nieuwe propagandamodel dat Poetin ontwikkeld had al de grens overgestoken was. De eerste keer was 2014, toen het [tijdens de Oekraïense revolutie] werd toegepast. Daarna - en dit is niet een bijzonder originele gedachte - was 2016 het eerste jaar dat ik patronen uit Rusland in het Westen herkende, tijdens het Brexit-referendum en de verkiezing van Trump.” 

Wat zijn die patronen precies?

“Allereerst zijn het culturele: toen Trump campagne voerde was er een ongelofelijk soort gevoel dat het niet uitmaakt of hij loog of niet. Dat was een nieuw cultureel verschijnsel, iets wat ik in Rusland eerder had gezien. Het gebruik van samenzweringstheorieën om de wereld te duiden, een oude Russische traditie, werd in 2017 ook elders gemeengoed. 

Ook is er opkomend populisme, het constant herdefiniëren van wie er precies bij “het volk” hoort. Dat is iets wat in Rusland in de jaren negentig op gang kwam en wat je vaker ziet als er geen grote ideeën meer zijn binnen het politieke landschap. Dan wordt het wie erbij hoort versus wie er niet bij hoort. Identiteit wordt de kern van politieke campagnes. 

Dan zijn er nog de technologische patronen. In 2010 werden trollenlegers voor het eerst in Rusland gesignaleerd door Citizen Lab, een Canadees onderzoekscentrum. In 2017 zag je ze in Europa opduiken en daarvoor in de verkiezingen in de VS.”

Zouden Westerse landen moeten terugslaan met hun eigen trollenlegers?

“Ja, zolang er duidelijke regelgeving is. Dit is een nieuwe ontwikkeling waarin we moeten investeren. Dat kan op een transparante en ethische manier. We doen dat nu al bij de online bestrijding van IS. We sponsoren NGOs die alternatieve ideologieën promoten en we benaderen mensen die dreigen te radicaliseren online actief, maar tot nu toe gebeurt dit meestal uitsluitend in het kader van de bestrijding van extremisme.”

Heeft de opkomst van dit soort trollenleger-propaganda de bestaande media beïnvloed? 

“Enorm! Mainstream media worden door trollen aangevallen en vaak ondermijnd. Kijk naar Italië. Omdat [de populistische politicus Matteo] Salvini de hele tijd over migratie praatte werden media gedwongen dat uit te zenden. Een horde dubieuze websites pushte het verhaal ook, en als je als MSM er dan niet in meegaat, lijkt het net alsof je het in de doofpot probeert te stoppen.

Een andere dynamiek die je ziet: een studie van MIT heeft laten zien dat [het Amerikaanse rechts-populistische blog] Breitbart Fox News verder naar rechts heeft getrokken. Breitbart begon online te verkondigen dat Fox News niet echt rechts was, een stelletje sellouts. Fox reageerde daarop door verder naar rechts te bewegen.”

In Nederland heb je een groeiende clubje dat wantrouwig staat tegenover de NOS en zich ook online manifesteert. Hoe ontstaat zo’n beweging?

“Daarvoor is meer onderzoek nodig. Is er een interne of een externe oorzaak? En wanneer heeft druk van buitenaf überhaupt effect? De BBC wordt al jaren aangevallen en mensen vertrouwen de BBC nog steeds, er kijkt alleen geen hond meer naar. We moeten niet in paniek raken en domme dingen doen, maar rustig kijken wat er aan de hand is en hoe we er actie tegen kunnen ondernemen.”

Je ziet dat organisaties als de NOS moeite hebben een balans te vinden in het omgaan met dit soort tegenspraak. Zo kregen boeren die ook tegen de NOS demonstreerden van diezelfde omroep een podium om halfbakken kritiek op wetenschappelijk onderzoek van het RIVM uit te dragen.

“Je moet niet met dat soort clubs engageren, maar met je publiek. Wat zij doen is puur effectbejag. Als je ze een podium biedt legitimeer je ze vooral. Vrienden van mij bij de Universiteit van Venetië hebben de antivax-beweging bestudeerd. Hun conclusie was dat je niet over het publiek als een ondeelbare eenheid moet denken. Sommige mensen zijn gewoon gestoord. Vergeet die lui, ze haten je toch al. Anderen hebben een slechte ervaring gehad met de zorg of ze haten big pharma. Richt je op die lui. Sommige leden van je publiek zijn bij voorbaat verloren, anderen kan je nog bereiken. Waar ik echt een hekel aan heb met Trump-stemmers is dat er nu een valse tweedeling wordt gecreëerd door online trollen, tussen de volgers van de "nepnieuwsmedia" en hun eigen publiek. Zij willen die tweedeling. Wij zouden die tweedeling continu moeten proberen te ondermijnen.” 

Headerfoto: Marthe Naber Heuer
Beeldbewerking: Ylja Band

• Deel