We zijn allemaal gevaarlijk irrationeel

De tijd dat complottheorieën zich beperkten tot de krochten van het internet lijkt voorbij: verhalen over omvolking en vaccinatierisico’s zijn tegenwoordig vertrouwde geluiden in het publieke debat. Een groot probleem, vindt wetenschapsjournalist, kankeronderzoeker en natuurkundige David Robert Grimes.

Door Harmen van der Meulen

We moeten ons vermogen tot kritisch denken nieuw leven inblazen, bepleit Grimes in zijn nieuwe boek The Irrational Ape. De afgelopen weken was irrationeel denken regelmatig in het nieuws. Eerst schreef Trouw dat kiezers van populistische partijen erg vatbaar zijn voor complottheorieën (en kiezers van andere partijen in mindere mate), daarna betwijfelden regeringspartijen CDA en VVD (en SGP en FvD) openlijk de betrouwbaarheid van cijfers over stikstof van een wetenschappelijk rijksinstituut, omdat die cijfers (die volgens experts wel kloppen) ze politiek niet goed uitkwamen. Intussen is klimaatverandering-ontkenning zo gemeengoed dat er een prijs voor bestaat. Allemaal voorbeelden van de tendens die David Robert Grimes beschrijft in zijn boek: door de alomtegenwoordigheid van informatie online zijn mensen – zeker op sociale media – steeds vatbaarder voor desinformatie, misleiding en bewuste manipulatie. Zowel waarheid als leugen zijn tegenwoordig doorgaans slechts één muisklik van ons verwijderd. Het probleem is dat we ze moeilijk uit elkaar kunnen houden. Maar daar heeft Grimes advies over.

Altijd om bewijs vragen

“In de geschiedenis zijn we altijd misleid door demagogen en charlatans, maar tegenwoordig word je online blootgesteld aan iedere mogelijke complottheorie die ooit bedacht is”, zegt Grimes. “Als je niet weet hoe je misinformatie moet herkennen is het internet een verschrikkelijke plek. En helaas blijkt uit de wetenschappelijke literatuur dat de meesten van ons hier bijzonder slecht in zijn: zelfs masterstudenten hadden in experimenten geen idee met welke vragen zij betrouwbare van onbetrouwbare informatie konden onderscheiden. De onderzoekers noemden dat een bedreiging voor de democratie.”

Hoe doe je dat dan: betrouwbare van onbetrouwbare informatie onderscheiden? Voor Grimes begint dat met de mogelijkheid erkennen dat je het fout zou kunnen hebben; openstaan voor verandering als het bewijs daar om vraagt. En we moeten ons bewust zijn van hoe onze psychologische valkuilen als “irrationele apen” – onze vooroordelen, denkfouten en onze gevoeligheid voor anekdotisch ‘bewijs’ en drogredeneringen – door anderen uitgebuit kunnen worden. Maar het belangrijkste is oefenen; kritisch denken is voor Grimes bovenal een methode, met als voornaamste hulpmiddel de vraag “ok, wat is het bewijs daarvoor?”

Iederéén is vatbaar voor desinformatie

Wat Grimes zeker níét wil, is mensen die geloven in misinformatie wegzetten als dom of onnadenkend; zijn boodschap is juist dat iedereen erin kan trappen. Ook hijzelf. 

“Toen ik ging studeren kwam ik in aanraking met allerlei 9/11-complottheorieën, en thuis vertelde ik dat ik die theorieën best plausibel vond. Ik had toen het enorme geluk dat mijn vader een ingenieur is, en dat hij systematisch kon weerleggen waarom er niets klopte van het idee dat de Twin Towers van binnen zouden zijn opgeblazen.”

Hoewel Grimes zich dus bewust is van de menselijke bevattelijkheid voor misinformatie en retoriek, heeft hij groot vertrouwen in het vermogen om daar doorheen te breken. Alleen moet je wel weten waartegen je het opneemt. Zoals hij de politici en doctoren die hij voorlichting geeft over vaccinatietwijfel voorhoudt: je moet je bewust zijn van wat mensen hebben gelezen.

De beste voorspeller voor het delen van berichten op sociale media is of ze sterke emoties oproepen

“Als deze mensen bij jou binnenkomen, hebben ze online hele enge dingen gelezen over vaccinaties. Het werkt dan niet om te zeggen dat ze logischer moeten nadenken. Je moet naar ze luisteren, en dan zeggen: dat is inderdaad eng, maar laat me je uitleggen waarom ik denk dat die angsten misplaatst zijn. En waarom diegene je dat verteld heeft. Niemand kan iemand anders van gedachten laten veranderen, het enige wat je kunt doen is genoeg steekhoudende tegenargumenten introduceren waardoor ze zelf tot de juiste conclusie komen. Maar het emotionele verhaal moet eerst behandeld worden.” 

Grimes pleit in zijn boek dan ook voor meer aandacht voor de rol van emotie in het publieke debat, want zeker online – op de gepolariseerde sociale media – is die invloed enorm. “De beste voorspeller voor het delen van berichten op sociale media is of ze sterke emoties oproepen. We delen dingen die we schandalig vinden, waar we woedend over zijn. Woede is een markt.”

Onnodige kankerdoden

Hoewel Grimes zelf vrij positief in het leven staat, zijn er ook zeker zaken waar hij woedend van wordt. Zoals de anti-vaccinatielobby, die in Ierland heeft bereikt dat er weer mensen sterven aan kankersoorten die tot voor kort dankzij vaccins tot de geschiedenis behoorden. In zijn boek beschrijft Grimes het geval Laura Brennan, die op 26-jarige leeftijd overleed aan baarmoederhalskanker, veroorzaakt door het Humaan Pappilomavirus (HPV). Brennan meldde zich toen ze wist dat ze terminaal ziek was als vrijwilliger om campagne te voeren voor het HPV-vaccin (dat in Nederland vanaf 2021 breder beschikbaar komt). Brennans boodschap: als ik gevaccineerd was, ging ik nu niet dood. Met resultaat; de HPV-vaccinatiegraad in Ierland begon zich te herstellen: van 51 procent in 2017 naar 70 procent in 2019. Grimes ziet het treurige verhaal van Laura – die hij als een goede vriend beschouwde – als een schoolvoorbeeld van hoe desinformatie bestreden zou moeten worden: met feiten én emotie. 

Laura Brennan (bron videostill)

“Mensen luisteren eerst naar verhalen, het probleem is alleen dat er veel verhalen verteld worden die niet ondersteund worden door feiten. De anti-vaccinatiebeweging – waar Laura in haar korte leven zo hard tegen heeft gestreden – vertelt verhalen die heel emotioneel en eng zijn, alleen zijn ze niet waar. Laura’s verhaal had ook enorme emotionele resonantie, als doodnormale vrouw met een dodelijke ziekte, maar omdat ze samenwerkte met wetenschappers en de medische gemeenschap klopte het ook met de realiteit. Haar verhaal was representatief. De rationele en de emotionele component moeten samengaan.” 

Kritisch denken is een vaccin tegen complottheorieën

Als kankeronderzoeker vindt Grimes het ongelofelijk frustrerend en verdrietig om wetenschappelijke vooruitgang te zien verliezen van desinformatie en bangmakerij, maar tegelijkertijd maakt het hem strijdbaar. Want als we als maatschappij de claims van complotdenkers zoals anti-vaxxers niet leren bevragen dan zullen ze de publieke gezondheid en sociale cohesie steeds weer schade toebrengen. “Ik hoop dat we binnen nu en vijftien jaar het punt bereiken waarop we geïmmuniseerd zullen zijn tegen paniek, dat we tegen complotdenkers zullen zeggen: wat je zegt is onzin, en wel hierom. Kritisch denken is een vaccin tegen complottheorieën.”

Je gevechten kiezen

Zelf komt Grimes als veelgevraagd deskundige op het gebied van ‘complotgevoelige’ onderwerpen als klimaatverandering en vaccinaties vaak genoeg in aanraking met mensen die het contact met de realiteit verloren lijken, bewust of onbewust. Daartussen verschil blijven maken – tussen doorgewinterde complotdenkers en vertwijfelde burgers – ziet Grimes als een essentiële stap op weg naar positieve verandering.

Ik weet dat het geen zin heeft Donald Trump op een fout te wijzen; die man is een arrogante narcist

“Je moet steeds proberen te bedenken: is dit iemand die ik nog kan bereiken? Ik weet dat het geen zin heeft Donald Trump op een fout te wijzen; die man is een arrogante narcist. Maar het heeft misschien wel zin om je neef aan te spreken, als die af en toe complotberichten deelt. Je moet je gevechten kiezen; waar kan je het meest positieve verschil maken? Zelf reageer ik bijvoorbeeld op Twitter niet op anti-vaxxers met maar een paar volgers, omdat ik dan hun boodschap versterk, maar als beroemdheden onzin verkondigen over vaccinaties of het klimaat spreek ik ze daar wel op aan. We moeten voorkomen dat de ideeën van complotdenkers mainstream worden.”

Waarom bestaan er eigenlijk complotdenkers, wat levert het een diehard 9/11-hoaxer of antivaccinatieactivist nu precies op om anderen zijn twijfelachtige standpunten op te dringen? Grimes’ antwoord: aandacht.

Binnen de antivaccinatiebeweging is niet voor niets sprake van het Dunning-Kruger-effect; degenen met de minste kennis over vaccinatie en autisme spreken erover met het meeste zelfvertrouwen

“Mensen die complottheorieën propageren hebben vaker een narcistische persoonlijkheid; ze slaan op een bepaalde trommel en het maakt niet uit met welk bewijs je komt, want ze houden van de aandacht die die trommel ze brengt. Ze zullen zichzelf altijd superieur voelen aan welke medische of wetenschappelijke autoriteit dan ook. Binnen de antivaccinatiebeweging is niet voor niets sprake van het Dunning-Kruger-effect; degenen met de minste kennis over vaccinatie en autisme spreken erover met het meeste zelfvertrouwen.”

Media

In tijden van desinformatie en complottheorieën zou je hopen dat de traditionele media bakens zijn van betrouwbaarheid, maar helaas valt dat volgens Grimes regelmatig tegen. Vooral de journalistieke neiging om ongelijkwaardige standpunten te presenteren als gelijkwaardig – ‘false balance’ – vindt hij wetenschappelijk gezien onverdedigbaar:
“Een journalist hoort tegenstrijdige geluiden en beslist: goede journalistiek vereist dat je alle argumenten weergeeft. Maar in het geval van klimaatverandering of vaccinaties heeft één kant al het bewijs, en is de andere onzin. Dan is zo’n gelijkwaardige weergave altijd in het voordeel van degene die onzin verkoopt. Objectief zijn betekent in dit geval beseffen dat de data en het wetenschappelijk bewijs objectief zijn.”

Draaiende politici verdienen bewondering

Een kernpunt van Grimes’ betoog is dat we anderen doorgaans een stuk kritischer benaderen dan onszelf; laat staan dat we onszelf gemakkelijk laten overtuigen van gedachten te veranderen. Wat niet helpt is dat standvastigheid als een deugd wordt gezien; politici die van standpunt veranderen worden weggezet als onbetrouwbare draaikonten. Daar moeten we echt van af, vindt Grimes.

“Een van onze problemen is dat we onszelf ontzettend verbonden voelen met onze ideeën, alsof we onze ideeën zijn. Maar ideeën zijn gewoon dingen. Iets verkeerd hebben of van gedachten veranderen is niets om je voor te schamen; waarvoor je je zou moeten schamen is een standpunt volhouden dat niet meer ondersteund wordt door het bewijs. Politici die van gedachten veranderen zouden geprezen moeten worden; ze hebben hun positie aangepast op basis van het bewijs – dat is hoe rationele beslissingen worden genomen. Alles wat we denken te weten moeten we constant verfijnen, updaten en verbeteren. Iets fout hebben is een essentiële stap op weg naar iets goed hebben.”

• Deel