Soaps uit Turkije zijn internationaal ontzettend populair, maar de programmamakers moeten wel voldoen aan strenge censuur.

Wat is een soapserie zonder stomende seksscènes en verboden liefdesrelaties? GTST zou er een stuk saaier op worden. Toch moeten Turkse soapliefhebbers het doen zonder deze zondige perikelen, want de censuurautoriteit RTÜK (Radyove Televizyon Üst Kurulu) houdt in opdracht van de Turkse overheid nauwlettend in de gaten wat er op de Turkse beeldbuis verschijnt. Wie ervoor kiest om de regels aan zijn laars te lappen en toch een ongepaste scène uitzendt, riskeert een boete en op den duur zelfs een uitzendverbod. Hoe groot is de invloed van de waakhond RTÜK op de Turkse media?  

De dizi, het woord voor Turkse tv-soap, is ongekend populair. Van Argentinië tot Qatar en van Bulgarije tot Vietnam volgen miljoenen mensen de familie-intriges en liefdesverwikkelingen in de tientallen Turkse soapseries. Hierdoor is Turkse televisie big business. Volgens een onderzoek van Forbes Turkije zijn er zo’n 85 productiebedrijven die per aflevering tussen de $200.000 en $700.000 neertellen. Dit resulteerde erin dat in 2014 de totale opbrengst van de tien grootste productiebedrijven maar liefst $152 miljoen bedroeg. Binnen tien jaar is Turkije uitgegroeid tot de nummer twee producent van televisiedrama van de wereld. Alleen de televisie-industrie van de Verenigde Staten is groter.

Waarom zijn juist preutse Turkse soapseries zo populair in verschillende delen van de wereld? De Volkskrant schrijft schrijft dat zowel tv-makers als mediadeskundigen in Istanbul het succes verklaren door zogenaamde culturele nabijheid van de series. De kijker heeft volgens kenners een beetje genoeg van de seks en het geweld in de Amerikaanse series. 

Dit terwijl Turkse soapseries binnen de Arabische wereld voorheen vaak gezien werden als progressief. Zo dragen niet alle vrouwen een hoofddoek, en werd er bij een familiediner wel eens wijn gedronken. Maar de conservatieve wind in het Turkije van president Erdogan waait ook door de tv-studio’s. Scriptschrijver Ercivan vertelt aan de Volkskrant: “In de liberale jaren negentig kon er veel meer. De RTÜK is de laatste twee jaar veel actiever geworden. Alcohol wordt tegenwoordig geblurd. En de producenten hebben het dringende verzoek gekregen niet te veel gekus te tonen.” 

In Trippers spreekt Eva met Neslihan Yesilyurt, regisseur van de populaire soapserie Yasek Elma (verboden appel). Zij bevestigt de invloed van de RTÜK op de inhoud van soapseries. “De RTÜK handhaaft regels die zijn verbonden met de culturele codes van Turkije. Als je in een soap laat zien dat een getrouwde vrouw een affaire heeft, dan zal je daar een boete voor krijgen. Het instituut huwelijk wordt namelijk erg serieus genomen in de Turkse cultuur. Hetzelfde geldt voor het in beeld brengen van alcohol, of homoseksualiteit.”

De Volkskrant bevestigt het feit dat de RTÜK zijn oordeel baseert op de culturele codes in Turkije. “Volgens de richtlijnen van RTÜK mogen programma’s ‘niet ingaan tegen de nationale en morele waarden van de samenleving, de algehele moraal en de bescherming van de familie’. ‘Obsceniteiten’ zijn verboden, alsook alles wat ingaat ‘tegen de gelijkheid van man en vrouw’ en dat wat ‘de onderdrukking van vrouwen aanmoedigt’.” 

De strenge regels van de RTÜK zorgen er dus voor dat de Turkse series heel wat conservatiever worden. In de Turkse remake van Desperate Housewives is het personage Andrew bijvoorbeeld niet homo en het personage Katherine niet lesbisch en werd een buitenechtelijke affaire uit de serie geschrapt. 

Desondanks wil dit alles niet zeggen dat er helemaal niks ‘ongepasts’ meer op de Turkse televisie komt. Yesilyurt: “Soms nemen zenders of producenten het risico van een boete voor lief, en tonen ze toch iets dat in strijd is met de culturele codes in Turkije. Maar ze zullen een boete krijgen, en als het nog verder gaat zullen ze een uitzendverbod krijgen.”

En die boete komt er inderdaad. De zender Show TV kreeg al twee boetes van 1 miljoen lira – om en nabij 160 duizend euro – voor het tonen van een onstuimige kus en ‘godslasterlijke uitingen’ in de soapserie Çukur. En zo zijn er nog vele andere voorbeelden. 

Verandering in Turkse soapseries lijkt misschien iets kleins, het is wel degelijk een zichtbaar effect van het mediabeleid van Erdogan. De Turkse regering heeft namelijk ook een grote invloed op het nieuwsaanbod op de Turkse televisie. Het NRC schrijft dat er eigenlijk nog maar twee grote nieuwszenders in Turkije zijn die sympathie hebben voor de oppositie: FOX en HalkTV. Dat is bij andere zenders wel anders: zowel de particuliere kanalen als de staatszender TRT zijn geneigd om ieder woord van Erdogans toespraken uit te zenden, terwijl toespraken van de oppositie worden genegeerd of bruut worden onderbroken om naar de reclame te gaan. 

De journalist Önderoglu maakt zich grote zorgen om de persvrijheid. Hij zegt in het NRC: “Deze regering behandelt de media niet vanuit democratische waarden. Het gaat erom: ben je voor of tegen ons? Bijna alle grote media zijn de laatste jaren in handen gekomen van Erdogans zakenvrienden en daarnaast worden linkse, seculiere en pro-Koerdische media gesloten en hun journalisten opgepakt. De regering gebruikt de media om haar islamitische en nationalistische ideologie uit te dragen.”

En het gebrek aan onafhankelijke berichtgeving jaagt steeds meer Turkse kijkers weg. Uit cijfers blijkt dat regeringsgezinde nieuwszenders slecht bekeken worden. Daarnaast wijkt een groeiend aantal kijkers uit naar buitenlandse media. Önderoglu ziet een grote geloofwaardigheidscrisis in de Turkse media. Volgens hem verliezen mensen hun vertrouwen in de beroepsgroep. 

Önderoglu denkt dat deze ontwikkeling nog wel even doorzet, hij vreest juist voor nieuwe initiatieven van de regering om de persvrijheid aan banden te leggen. En dit lijkt uit te komen. Sinds augustus 2019 heeft de RTÜK officieel de bevoegdheid gekregen om internetmedia te reguleren en te controleren. Dit betekent dat ook populaire streamingdiensten zoals Netflix een licentie zullen moeten aanvragen om actief te kunnen zijn in Turkije.

Deze en andere maatregelen van de RTÜK hebben geleid tot grote onvrede bij de Turkse Journalistenvereniging (TGC). Volgens de TGC zijn boetes die de RTÜK heeft uitgedeeld aan de zenders FOX TV, Halk TV en Tele1 zelfs ongrondwettelijk. “De beslissing van de RTÜK zet kritische mediakanalen buiten spel. Ze worden economisch uitgehold en hun vrijheid om informatie uit te wisselen wordt geschonden. De “angst voor een geldboete” die heerst onder verschillende mediakanalen, vormt bovendien een grote bedreiging voor de persvrijheid in Turkije,” verklaarde de TGC schriftelijk, zo is te lezen op het platform 'de jonge Turken'.

Ook in Trippers merkt Eva dat mensen omslachtig praten. Maar een jonge generatie staat op in Turkije, en Eva denkt dan ook dat dit niet meer zo lang zal blijven. Zoals techno-dj BulunSurucu tegen haar zegt: “Turkije heeft een sterke basis als een seculier en modern land. Daar zijn we trots op.” Tot die tijd moeten Turkse soapliefhebbers het doen met monogamie en kusjes op de wang.