Actrice Ayşegül is slechtziend: ‘Mensen met een beperking worden vaak weggestopt’
Jarenlang kwam actrice en theatermaker Ayşegül Karaca (34) er niet volledig voor uit dat ze slechtziend is, nu zet zij zich in voor een inclusievere cultuursector. “Volledige kansengelijkheid is een utopie, maar meer kansen voor mijn lotgenoten, daar zou ik blij mee zijn.”
Ayşegül is geboren met nystagmus, ook wel wiebelogen genoemd, hierdoor ziet ze maximaal 20 procent. De meeste mensen rondom Ayşegül hebben lang helemaal niet geweten hoe weinig zij zag. “Ik maakte het nooit zo heel bespreekbaar en vroeg geen hulp. Als ik iets niet kon zien, dan zei ik dat niet, maar deed ik alsof ik het wel zag. Dan ging ik bijvoorbeeld in de bioscoop naar een Engelstalige film. Dan ben je 15, 16 jaar. Nou ja, mijn Engelse vocabulaire was nog niet zo rijk om de hele film te snappen, maar ik kon de ondertiteling ook niet lezen. En dan ging ik maar mee lullen als Brugman om niet door de man te vallen.”
De actrice was bang om op te vallen, omdat anderen misschien zouden denken ze dom is. “Want ja, mijn Engels is niet goed genoeg, ik heb de film niet begrepen én ik heb het niet kunnen zien. Niemand mocht van mij weten dat ik het niet had gezien. Snap je?” Pas later realiseerde Ayşegül zich hoeveel ze miste ten opzichte van haar vrienden. “Ik heb altijd gedacht: get over it. Of ik hield mezelf voor dat ik een beetje raar was en gewoon moest roeien met de riemen die ik had. Dat het allemaal wel meeviel. Ik deelde het met niemand, zelfs niet met mijn eigen familie. Ze wisten wel dat ik een oogaandoening heb, maar dat het zoveel energie kost en dat ik er eigenlijk zoveel moeite mee had, wisten ze niet. Tot ik mijn eerste voorstelling ging spelen, had ik er nooit veel over gesproken.”
Eerste voorstelling
“Mijn voorstellingen gaan vaak over maatschappelijk schurende thema’s,” vervolgt de actrice, “zoals huiselijk geweld, het leven met een biculturele achtergrond, vrouwenonderdrukking, maar ook het leven met een visuele beperking. In mijn eerste voorstelling Ik zie, ik zie wat jij niet ziet kwamen deze verschillende thema’s al samen. Dat was eigenlijk het eerste moment dat ik het toneel op ging en mijn verhaal echt vertelde zoals het was. Natuurlijk wel met een knipoog omdat het een tragische komedie was. Gelijk al bij deze eerste voorstelling bood ik ‘meet & feels’, een speciale inleiding voor mensen die slechtziend of blind zijn, aan, omdat ik dat zelf als bezoeker ook miste in het theater. Ik zat wel in de zaal, maar miste toch best wel veel. Ik hoorde mensen naast mij lachen, maar ik hoorde soms niks op het toneel zelf. En dan dacht ik: wat gebeurt er, wat doen ze? Of als ik na de voorstelling ook naar een specifieke acteur wilde om die te complimenteren of iets te zeggen, dan kon ik die niet altijd herkennen. Ik heb alleen een stem waar ik op af kan gaan. Als maker weet ik waar de behoeftes liggen, dus ik ben dat meteen gaan aanbieden voor mensen die slechtziend zijn.”
Burn-out klachten
De carrière van Ayşegül gaat in een sneltreinvaart, maar in 2021 voelt ze dat het niet goed gaat. “Ik had echt burn-out klachten en dacht: ik kan zo niet meer verder. Ik had mezelf echt twee keuzes gesteld. Of ik ga op deze voet verder, maar dan word ik niet oud, want dat voelde ik echt mentaal en fysiek. Of ik ga mijn leven aanpassen aan mijn visuele beperking in plaats van andersom. Toen heb ik een instelling voor slechtziende en blinde mensen gebeld. Tijdens dat traject van acht maanden realiseerde ik mij pas hoeveel ik eigenlijk niet zie. Dat realisatiemoment viel mij zwaar. Ik dacht echt: hoe heb ik dit al die jaren allemaal gedaan? Alle puzzelstukjes vielen bij mij ook in elkaar. Waardoor ik de maatschappij begreep, maar ook mezelf begreep daarin. Zo zag ik bijvoorbeeld in waarom werkgevers of mensen tijdens mijn opleiding altijd zo schrokken als ik vertelde over het percentage van wat ik kan zien en zo wantrouwend werden of ik iets wel kon. Ik wilde dit gelijk bespreekbaar en inzichtelijk maken. Ik ben ook nooit boos geweest op de maatschappij. Ik zat altijd te denken van, maar waarom willen jullie mij die kans niet geven? Waarom neemt deze school mij nu niet aan dan? Wat gaat hier mis? Ik ben toch niet achterlijk? Ik kan gewoon leren. Hoe komt dat dan? Het enige wat ik kon bedenken is gewoon onwetendheid.”
Inclusieve cultuursector
“In de cultuursector worden acteurs met een beperking vaak ingezet vanwege die beperking. Dus daar wordt de focus op gelegd. Het zou zo mooi zijn als de beperking niet meer dan een gegeven is en de acteur daar een volwaardige rol staat te spelen. Daarmee wordt er veel meer bereikt qua bewustwording en wennen mensen eraan dat iedereen - ongeacht of je een beperking hebt of niet - geloofwaardig een personage kan neerzetten”, aldus Ayşegül.
“Wat er nu in de maatschappij gebeurt, is dat mensen met een beperking vaak worden weggestopt, die zitten op een eilandje”, vertelt de actrice en theatermaker. “Als er iemand in een rolstoel of iemand met een blindenstok voorbij komt, kijken mensen altijd toch even op van: oh, dat zie je niet vaak. Of ze krijgen gelijk empathie. Ik geloof dat je mensen pas kan laten wennen als je het niet zo beladen maakt en dat iemand volwaardig meedraait in een film-, tv- of theaterproductie. Waarbij de beperking een gegeven is, maar de persoon in kwestie alsnog prominent aanwezig is. Op een gegeven moment zie je de beperking niet meer omdat het daar ook helemaal niet over gaat. Dan zie je echt de mens en de persoon.”
Bijzondere inleiding
Een van de manieren om de cultuursector inclusiever te maken is de ‘meet & feels’ die Ayşegül organiseert. “Een uur voor de voorstelling begint, komen de mensen binnen. Zij maken dan kennis met de acteurs, die vertellen hoe ze heten, en zeggen welk personage ze spelen. Ik laat hen ook vertellen over het kostuum dat ze aan hebben en over eventuele kostuumwissels. Zo wennen mensen gelijk ook aan de verschillende stemmen. Als ze een bepaalde stem opzetten per personage, zeg ik: nou doe dat dan ook heel even. Daarna vertel ik over het decor en decorwisselingen. Ik probeer het feitelijk te houden, soms vinden de acteurs dat lastig. Ze vertellen dan heel veel omdat ze helemaal enthousiast raken en dan willen ze inhoudelijk meer gaan vertellen. Ik zeg dan: ik onderbreek je verhaal even, want dat is een spoiler. Dat gaan jullie wel beleven in de voorstelling. Ik probeer dus echt alleen feitelijke dingen te vertellen. Zodat ze ook gewoon de voorstelling kunnen beleven en hun eigen creativiteit en fantasie erop kunnen loslaten. Zonder dat het allemaal al is ingevuld. Het is heel belangrijk om de balans te vinden bij zo'n inleiding. Daarna, als ik dat allemaal heb verteld, dan nodig ik de mensen uit om op het podium te komen. Degenen die dat willen mogen dan op hun manier het decor bekijken.”
Toekomstdromen
“In de toekomst hoop ik dat de ‘meet & feels’ ook in meerdere theaters bij andere voorstellingen worden geïmplementeerd en dat de inleiding landelijk wordt gegeven door lotgenoten. Dat ik als theatermaker mensen met een beperking via een ontwikkelingstraject hun talenten kan laten ontwikkelen, en ik ze daarna elders weer terug zie als zelfstandige makers met een nieuw stuk.” Als actrice zou Ayşegül zelf heel graag in een tragediespelen, zoals Helena bij het Nationaal Theater. Of in een film of tv-serie als advocate, arts of een penoza. “Dat ik daar sta met een visuele beperking terwijl de rol daar totaal niet naar geschreven is. En ik gewoon echt een volwaardig vrouwelijk personage kan neerzetten. Ik hoop dat die kans me ooit wordt gegeven.”
Foto header: Penyue Yang
Foto scene: ‘De Wraak Van A’ fotograaf: Jean van Lingen
