Hoe blijf je menselijk in een onmenselijke situatie?
Voor de Nederlandse Aat Breur-Hibma was het antwoord: tekenen. De verzetsvrouw zat twee jaar gevangen in het vrouwenconcentratiekamp Ravensbrück, waar ze stiekem honderden tekeningen maakte van haar medegevangenen: vrouwen met holle ogen, kinderen met angstige blikken, karren vol lijken. In de NOS-documentaire Het vrouwenkamp Ravensbrück vertellen overlevenden hoe kunst – of het nu een potloodschets of een gedicht was – een laatste houvast bood.
Wie het vandaag bezoekt, zou het bijna niet geloven: een vredig meer, hoge groene bomen en stilte. Maar achter deze kalme façade ligt een duister verleden. In het Duitse plaatsje Ravensbrück, een uur ten noorden van Berlijn, bevond zich het grootste concentratiekamp voor vrouwen op Duitse bodem. Op het hoogtepunt zaten er meer dan 44.000 vrouwen opeengepakt, terwijl het kamp oorspronkelijk gebouwd was voor slechts duizend mensen. In de barakken lagen mensen op de grond, tussen braaksel, uitwerpselen en lijken. De vrouwen werden gebruikt als dwangarbeiders in de nabijgelegen Siemens-fabrieken – ja, dit is hetzelfde merk als jouw stofzuiger, magnetron of wasmachine - of moesten zwaar lichamelijk werk verrichten, zoals greppels graven of de 'berenput' leegscheppen. Wie niet sterk genoeg was, werd naar de gaskamers begeleid.
Tussen deze gruwelijkheden tekende Aat. Met een stomp potlood en op alles wat maar een beetje papier was – een oud formulier van de nazi’s, een snippertje karton – legde ze de gezichten vast van de mensen om haar heen. Levend, dood, of ergens daar tussenin. Ze tekende vrouwen met opgezwollen wallen, kinderen met te grote ogen, en de opgestapelde lichamen op de kar die elke ochtend langsreed. Moeders smeekten haar soms om hun overleden kind te tekenen, zodat er tenminste íets tastbaars overbleef. Als de bewakers haar zouden betrappen, riskeerde ze haar leven. Toch bleef ze tekenen. En als je nu naar die tekeningen kijkt, voel je het rauwe verdriet, het onmenselijke lijden en het met man en macht vastklampen aan het enige beetje mens zijn wat er is in zo’n kamp.
Maar overleven in Ravensbrück was meer dan alleen kunst. Het was een kwestie van dagelijkse overlevingstechnieken, vaak subtiele rituelen. Lili Keller-Rosenberg, die als kind het kamp overleefde, herinnert zich hoe haar moeder haar elke ochtend aanspoorde om te wassen, zelfs als dat betekende dat ze voor half 4 op moesten staan om de andere vrouwen voor te zijn. “We hadden geen naam meer, maar wel onze waardigheid,” zei Lili. “En die vergat mijn moeder nooit.”Voor anderen waren het kleine gebaren van schoonheid die het verschil maakten. Lipstick, bijvoorbeeld, werd een kostbaar bezit. Het was meer dan make-up – door blosjes op je wangen te creëren leek je sterker en had je minder kans om naar de gaskamer te worden gestuurd.
In de documentaire komt ook de Nederlandse Selma van der Perre - Velleman aan het woord, die met 101 jaar een van de laatste overlevenden van Ravensbrück is. Selma herinnert zich hoe een eenvoudig gedicht haar door de meest verschrikkelijke tijden heen hielp. Het was I Remember, I Remember, een gedicht van de Engelse dichter Thomas Hood. “I remember, I remember, the house where I was born,” herhaalde ze voor zichzelf, een herinnering aan haar jeugd, een tijd die ver weg leek.
De verhalen van Aat, Lili en Selma laten zien hoe kunst en herinneringen een levenslijn waren tijdens de gruwelijke omstandigheden van Ravensbrück. Tekeningen, gedichten en kleine rituelen hielpen hen om hun menselijkheid te behouden, zelfs in het diepste donker. Hun verhalen herinneren ons eraan hoe belangrijk het is om deze geschiedenis levend te houden, zodat we de slachtoffers niet vergeten en er alles aan doen om te voorkomen dat zoiets ooit weer gebeurt. Nooit meer; voor niemand.
Remi Kerkhoven
Is onmogelijk aan te treffen zonder een boek op zak, muziek op haar oren (als er maar enige vorm van groove in zit) of filosoferend over de talloze films die ze in kleine filmhuizen heeft gezien. Het liefst op de hoogte van alle nieuwtjes in het culturele landschap, zodat ze kan opscheppen.
Vond je dit leuk?
Op de hoogte blijven?
Schrijf je in voor de NPO Cultuur nieuwsbrief en ontvang iedere vrijdag mooie, inspirerende en interessante tips. Van kunst tot film en van muziek tot theater, zo hoef je niets meer te missen!