Mensenrechten in de stembus - Klimaat

Op 22 november zijn de Tweede Kamerverkiezingen. Inmiddels hebben alle partijen hun standpunten gebundeld in een verkiezingsprogramma: dikke bundels van tientallen pagina’s vol politiek jargon. Tijd om de hoofdzaken van de bijzaken te scheiden. Welke partij lapt fundamentele rechten aan haar laars? En welke partij dweept met mooie woorden over ‘nieuw beleid’, terwijl het in werkelijkheid gaat over ‘oude’ mensenrechten waar ieder mens ter wereld allang een beroep op mag doen?

De komende weken toetsen wij met behulp van experts de verkiezingsprogramma’s van de acht grootste partijen (in de Ipsos-peiling van 1 november: VVD, NSC, GL-PvdA, PVV, BBB, D66, PvdD en SP) aan de algemene morele en juridische standaard die alle 193 lidstaten van de Verenigde Naties hebben ondertekend: de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM). Vandaag het tweede thema uit de reeks: klimaat.

(tekst gaat verder onder de afbeelding)

Zetelverdeling van de acht grootste partijen in de Ipsos-peiling van 1 november.

De UVRM werd in 1948 getekend, ver vóór het klimaatakkoord van Parijs werd getekend. Dat betekent niet dat de 1,5-gradendoelstelling uit het akkoord vrijblijvend is. Klimaatverandering is een mensenrechtenkwestie, oordeelde de Hoge Raad in de rechtszaak die duurzaamheidsorganisatie Urgenda aanspande tegen de staat. Als de aarde te veel opwarmt, zoals nu dreigt te gebeuren, kan dat leiden tot gevaarlijke weersextremen en verspreiding van infectieziekten - een beperking van het recht op leven, artikel 2 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM), dat in navolging van de UVRM werd opgesteld. Daarnaast leidt klimaatverandering tot onder meer overstromingen en uitdroging, waardoor Nederlanders dreigen te moeten verhuizen - een beperking van het recht op familieleven, artikel 8 van de EVRM. Staten hebben dus een zorgplicht om effectieve maatregelen te treffen om de temperatuurstijging onder de 1,5 graden te houden.

Om dat doel in zicht te houden, moet de wereldwijde CO2-uitstoot in 2030 gehalveerd zijn, en in 2050 neutraal. Van ontwikkelde landen zoals Nederland, die historisch gezien al veel hebben uitgestoten en ook de middelen hebben om snel te reduceren, mag volgens het klimaatverdrag meer reductie worden verwacht. Halvering per 2030 is dus een conservatieve ondergrens. Aan de hand van de mensenrechten kunnen we dus twee dingen toetsen: committeren de partijen zich aan dat doel? En hoe geloofwaardig en toereikend zijn de maatregelen die ze opperen om dat te realiseren?

We lopen de verkiezingsprogramma’s na samen met Tim Bleeker, klimaatjurist en universitair docent milieuaansprakelijkheidsrecht aande Vrije Universiteit Amsterdam. Om te bepalen hoe toereikend de maatregelen zijn, raadplegen we de analyse van het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL). Ieder verkiezingsjaar analyseert het bureau de effecten van de duurzaamheidsplannen van de politieke partijen op de leefomgeving. Partijen moeten zelf de data aanleveren. Dit jaar maakten slechts drie van de acht grootste partijen gebruik van die mogelijkheid: de VVD, GL-PvdA en D66. Volgens de Volkskrant hebben Rechtse partijen de neiging het PBL te negeren, omdat zij gemiddeld slechter scoren op klimaat- en milieudoelen dan de linkerzijde van het politieke spectrum.

VVD

De VVD omarmt het klimaatakkoord van Parijs en stelt concrete reductiedoelen. In 2030 moet Nederland 55 procent minder CO2 uitstoten; in 2040 stelt de partij een tussendoel van 85 procent reductie en in 2050 moet de uitstoot nul zijn. Dat willen de liberalen bereiken dankzij ‘energie-onafhankelijkheid’, onder meer door ‘volop’ in te zetten op de bouw van vier kerncentrales, plannen te maken voor windenergie op zee en door ‘zonnepanelen op je eigen dak’ aantrekkelijk te maken voor huishoudens en ondernemers. De vervuiler moet betalen, maar bedrijven moeten wel voldoende gestimuleerd worden om in Nederland te blijven. CO2-opslag onder de grond ziet de partij van Yeşilgöz als cruciaal om de klimaatdoelen te halen. De VVD vaart verder vooral op de bestaande plannen van kabinet-Rutte IV en Europees vastgelegde maatregelen. ‘Daarmee maakt de partij zich afhankelijk van het Europees beleid’, zegt Bleeker. ‘Daar is veel voor te zeggen, want mondiale reductie krijg je alleen voor elkaar door internationale samenwerking, maar het is ook kwetsbaarder als blijkt dat implementatie door gebrek aan draagvlak achterblijft.’

De VVD is één van de drie grote partijen die haar plannen heeft laten doorrekenen door het PBL. Uit de analyse van het bureau blijkt dat het emissiedoel van de VVD van 55 procent reductie in 2030 met de voorgestelde maatregelen binnen bereik ligt; maar de kans dat de partij het niet haalt, is groter. ‘Als we de beleidsplannen van de VVD volgen, schiet de staat nu al tekort in de bescherming van de mensenrechten,’ zegt Bleeker. ‘De verplichting bestaat om in 2030 minimaal 55 procent te reduceren. Een ruime onzekerheidsmarge waarbij een reële kans bestaat dat de daadwerkelijke reductie substantieel lager uitkomt, werd door het hof en de hoge raad in het Urgenda-proces niet geaccepteerd.’

NSC

De partij van Pieter Omtzigt zegt zich te houden aan het klimaatakkoord van Parijs, maar welke reductiepercentages in welk jaartallen behaald moeten worden, blijft gissen. Hoe die reductie gerealiseerd moet worden, wordt in algemene bewoordingen beschreven. De partij wil bijvoorbeeld dat de productie van groen gas wordt opgeschaald, dat het elektriciteitsnet wordt verzwaard en dat de hybride waterpomp de norm wordt bij het vervangen van cv-ketels. ‘Maar ze willen vooral veel dingen niet,’ ziet Bleeker. NSC is tegen zonnevelden op landbouwgrond en natuurgebieden en wil geen grote windparken op zee. Waar de molens dan moeten komen, en hoeveel daken op welke termijn bedekt zullen worden met panelen, staat niet in het verkiezingsprogramma. 

Kernenergie ziet de partij wél als een onmisbare bijdrage aan een continue en CO2-vrije energievoorziening: ten minste twee centrales moeten er op enig moment in de toekomst ergens in het land verrijzen. Kernenergie zou op den duur uitkomst kunnen bieden, maar alleen op lange termijn. Voordat je een kerncentrale op poten hebt, ben je 11 tot 15 jaar verder, valt te lezen in een rapport van KMPG uit 2021. De doelstelling van 1,5 graden vergt ook op korte termijn grote keuzes en structurele veranderingen in energiesysteem. ‘Het is nog maar zeer de vraag of dat hiermee gaat lukken, en of de partij het reductiedoel van 2030 dat voortvloeit uit mensenrechten zal halen,’ zegt Bleeker.

GL-PVDA

GL-PvdA legt zich toe op ambitieus klimaatbeleid en pleit voor een wettelijk vastgelegd doel van 65 procent CO2-reductie in 2030. Tien jaar later wil de partij klimaatneutraal zijn. Dat wil Timmermans bewerkstelligen door onder meer zonnepanelen voor iedereen betaalbaar en rendabel te maken, een ‘isolatie-offensief voor alle huizen’ te beginnen en meer ruimte te maken op het overbelaste elektriciteitsnet met behulp van een ‘gerichte crisisaanpak’. Er moet een verbod komen op vluchten korter dan 750 kilometer en een progressieve tickettaks, waardoor personen die meer vliegen meer moeten gaan betalen. ‘Hier spreekt urgentie uit,’ zegt Bleeker. ‘GL-PvdA heeft ook al nagedacht over de sociale kwesties die bij de plannen komen kijken, wat de uitrol van de plannen zal vergemakkelijken. In tegenstelling tot andere partijen wil ze alle vormen van fossiele brandstoffen zo snel mogelijk uitfaseren. De reductiedoelen van verenigd links overstijgen in ieder geval ruim de ondergrens die voortvloeit uit EU-recht en mensenrechten.’

In de doorrekening van het PBL komt naar voren dat GL-PvdA doorgaans haalbare en effectieve doelen stelt. Het halen van ambitieuze doelen als klimaatneutraal zijn in 2040, lijkt het PBL echter onwaarschijnlijk. Ook zal een deel van de emissies zich door het beleid van GL-PvdA naar het buitenland verplaatsen. Hoeveel emissies dat elders tot gevolg heeft, is volgens een woordvoerder van het PBL afhankelijk van het land waar de vertrokken fabrieken zich vestigen. Desalnietteminlijkt de partij met dit programma goed op weg om de algemene klimaatdoelstellingen voor 2030 en 2050 te halen, en dus de mensenrechten te respecteren.

PVV

Wilders wil stoppen ‘met de hysterische reductie van CO2’. Bleeker kan er kort over zijn: ‘Je mag niet zomaar reductiedoelen schrappen. Zelfs als we uit de Europese Unie zouden stappen, zou Nederland toch nog in strijd handelen met verplichtingen die voortvloeien uit mensenrechten.’ De partij noemt wel adaptatiemaatregelen zoals dijken verhogen, maar daarmee worden lang niet alle problemen ondervangen die klimaatverandering tot gevolg heeft.

BBB

De Boer Burger Beweging lijkt zich te verschuilen achter het ‘kleine aandeel’ dat Nederland zou hebben in de wereldwijde CO2-uitstoot. ‘In absolute zin stoten we misschien weinig uit, maar relatief hebben we wél een groot aandeel,’ zegt Bleeker. ‘En ook afgezien daarvan heeft Nederland juridisch gezien een deelverantwoordelijkheid om de eigen uitstoot te reduceren.’ De partij benoemt kort het Parijs-akkoord en de Europese doelstellingen om 1,5 graad opwarming tegen te gaan, maar laat in het midden of de BBB van plan is om zich daaraan te houden: een uitgestippeld reductiepad voor 2030 en 2050 ontbreekt. 

Er worden wat plannen opgeworpen, zoals burgers en bedrijven inlichten over hoe zij hun energieverbruik kunnen verminderen, investeren in kernenergie, de aanleg van lokale warmtenetten stimuleren en inzetten op lokale energieopwekking. Concrete plannen om uitstoot te verminderen, worden dusdanig verwoord dat de partij zich er niet écht aan committeert. Zo zegt de partij ‘mogelijkheden te zien’ en ‘te denken aan’ verschillende initiatieven voor duurzame energie die verder maar beperkt toegelicht worden. ‘Flirten met het negeren van juridische verplichtingen,’ volgens Bleeker. En daarmee zeer wankel vanuit mensenrechtenoogpunt.

D66

D66 zet in op 60 procent CO2-reductie in 2030, en wil in 2040 klimaatneutraal zijn. Dat is in ieder geval voorbij het minimum gesteld door de Europese regels, zoals ook van Nederland verwacht wordt als ontwikkeld land. Cijfermatig is het plan van D66 dus in orde. In het bijna dertig pagina’s tellende klimaathoofdstuk oppert de partij onder meer een klimaatbonus voor iedere volwassen Nederlander om de kosten van de klimaattransitie mee te compenseren en een klimaatticket waarmee inwoners voor een vaste lage prijs met het ov kunnen reizen. Verder wil D66 geld vrijmaken voor groene waterstof, uitbreiding van het elektriciteitsnetwerk en meer laadpalen voor elektrische (vracht)auto’s. Daarnaast pleit de partij voor een circulaire economie in 2050, en wil ze de lasten van verduurzaming verhalen op de vervuilers. 

Ook netjes, zegt Bleeker, is dat D66 aan álle Nederlandse gemeenten denkt. De partij heeft ook het Caribisch deel van het koninkrijk in haar verkiezingsprogramma opgenomen. Nederland draagt daar immers ook een zorgplicht om de burgers te beschermen tegen de gevolgen van klimaatverandering. Momenteel wordt door Greenpeace een rechtszaak gevoerd tegen de staat over haar verantwoordelijkheid om meer adaptatie-maatregelen te treffen in Caribisch Nederland. Al is het juridisch dus nog niet duidelijk hoe deze zorgplicht eruit moet zien, is dit volgens Bleeker wel belangrijk om mee te nemen in het programma.

Het PBL betwijfelt of het streven naar klimaatneutraliteit in 2040 met deze plannen haalbaar is. Ook bij de plannen van deze partij zal een substantieel deel van de emissies zich naar het buitenland verplaatsen, maar volgens het PBL betekent dit niet direct dat deze emissies via een ander land alsnog in de lucht komen.De plannen van D66 lijkenverder toereikend om de minimale emissiereducties voor de komende decennia te halen.

PVDD

In de inleiding van het twintig pagina’s tellende klimaathoofdstuk windt de Partij voor de Dieren er geen doekjes om. Aan het einde van de eeuw zullen overstromingen, bosbranden, droogte en verzuring ertoe leiden dat delen van de aarde onbewoonbaar zullen zijn, schrijft de partij. Dat vergt een crisisaanpak: in 2030 wil de PvdD klimaatneutraal zijn. De vervuiler betaalt voor de radicale transitie die de partij voor ogen heeft. Zo komt er bijvoorbeeld een extra winstbelasting voor fossiele energiebedrijven, worden privéjets en superjachten verboden, krijgen burgers zeggenschap in een nieuw, publiek energiesysteem en worden zonnepanelen op daken de norm.

‘Een waanzinnig ambitieus programma, waarmee de juridische klimaatzorgplichten absoluut serieus worden genomen,’ zegt Bleeker. Maar de radicale systeemverandering werpt een andere legaliteitsvraag op: kun je dit beleid in een rechtstaat realiseren zonder dictatoriale ingrepen? Bleeker: 'De hele maatschappij zou op z’n kop worden gezet als Nederland dit programma gaat naleven. Er zijn bijvoorbeeld inspraakprocedures en bezwaarmogelijkheden voor burgers, het is nog maar de vraag of je die kunt respecteren en tegelijkertijd zulk ambitieus beleid kunt realiseren.’ Bovendien zou het recht op eigendom in het geding kunnen komen. Volgens artikel 17 van de UVRM mag immers niemand willekeurig van zijn eigendom worden beroofd, dus ook niet van zijn superjacht.

SP

De SP ziet de klimaatverandering als een symptoom van een groter probleem: het kapitalisme. De partij erkent de urgentie van het probleem en beaamt dat de CO2-uitstoot moet worden teruggedrongen, zolang de grootgebruikers maar betalen. Vervuilende bedrijven moeten een CO2-heffing gaan betalen en energiebedrijven komen weer in publieke handen, zodat er ruimte vrijkomt voor investeringen in windparken op zee, zonnepanelen op alle geschikte daken, aardwarmte en groene waterstof. Termijnen, concrete hoeveelheden en heldere doelen ontbreken.‘Er spreekt welwillendheid uit, en misschien is het ook wel effectief,’ zegt Bleeker,‘Maar je bent mensenrechtelijk toch verplicht ook specifiek met concrete maatregelen en reductiedoelen te komen om die zorgplicht na te komen. Dat doet de SP nu niet.’