‘Ik loog over mijn studiekeuze’: als je leven botst met de culturele waarden van je migrantenouders

Een kwart van de Nederlandse jongeren heeft ouders met een migratieverleden. Dit kan een culturele verrijking zijn, maar een bestaan in twee leefwerelden kan ook voor problemen zorgen. “Thuis zijn was echt een hel.”

Op een kast in het appartement van Jason (30) ligt een GPS-tracker met een rode knop. Wanneer hij die indrukt, verschijnt in enkele minuten de politie. Jason woont in een flat die hem is toegewezen door de gemeente. Het afgelopen anderhalf jaar komt hij amper naar buiten, behalve om boodschappen te doen. De reden? Zijn Turkse vader dreigt hem te vermoorden vanwege zijn geaardheid.

Met een rugzakje is hij in 2021 weggelopen van huis. Sindsdien heeft hij zijn ouders, zijn zussen en familie en vrienden uit de Turkse gemeenschap niet meer gezien. Behalve twee keer. Een vermoedelijke bekende van zijn vader sloeg hem midden op straat in elkaar. Een andere keer zag Jason een Turkse kennis in de Mediamarkt. Hij verstopte zich achter een wasmachine uit angst dat hij het opnieuw zou moeten ontgelden.

Inmiddels heeft Jason zijn Turkse identiteit en paspoort afgezworen. Hij gaat nu door het leven met een Nederlandse voor- en achternaam. Met een sigaret in zijn hand vertelt hij bij zijn balkondeur over de verwachtingen die hij van huis uit meekreeg.

"Mijn vader dreigde dat hij me zou doodschieten"

Sociale controle

“Bij mijn ouders en hun Turkse vrienden groeide ik op met het idee dat een man macho moet zijn”, blikt Jason terug. “Hard, een beetje agressief en vooral niet huilen. En homoseksualiteit is al helemaal uit den boze. Ik weet nog heel goed dat ik Modern Family keek en mijn moeder Mitchell zag, een homoseksuele man. Toen kreeg ik een hele tirade te horen over hoe vies en ziek homo’s zijn.”

Jason is een jaar geleden gediagnosticeerd met een langdurige depressie. Volgens zijn psycholoog is de oorzaak het jarenlange verdringen van zijn geaardheid. “Na mijn eerste homoseksuele ervaring op mijn achttiende stond ik drie dagen lang in de douche de ‘viesheid’ van me af te schrobben. Het voelde alsof ik iets verkeerds had gedaan: de afkeer van homoseksualiteit had ik zó geïnternaliseerd. Zelfs nu ik met je praat denk ik: 'shit, hij kent mijn grootste geheim!’”

Jason was dan ook in shock toen hij in 2020 door de straten van een hippe wijk in Ankara liep. Hij zag jongens met jongens en meiden met meiden hand in hand lopen. “Ik dacht: wat is er in Nederland misgegaan? In Turkije kan het wel, maar in Nederland heeft de conservatieve groep Turken nog dezelfde denkbeelden als hun grootvader die in 1975 naar Nederland kwam. Natuurlijk heb je in Nederland ook progressieve groepen Turken, alleen worden zij door de conservatieve meerderheid weggezet als ‘verkaasd'."

“Begrijp me niet verkeerd”, vervolgt Jason. “Mijn moeder was zorgzaam en stopte me vol met eten. Mijn vader zorgde ervoor dat ik niets tekortkwam en regelde een kamer voor me toen ik ging studeren. Die zorg is heel typerend voor de Turkse cultuur, die ook heel collectivistisch is. Hier in Nederland zie je niet gauw een Turkse oudere in eenzaamheid wegkwijnen: de gemeenschap vangt diegene op.”

“Tegelijkertijd is het een schaamtecultuur: niemand wil buiten de boot vallen. En er is heel strenge sociale controle waarbij de familie altijd moet weten wat het kind doet. Van mijn moeder moest ik ‘genezen’ van mijn seksualiteit, anders zou geen enkele Turkse jongen meer met mijn zussen willen trouwen. Mijn vader, die uit een crimineel milieu komt, dreigde dat hij mij  zou doodschieten. Thuis zijn was echt een hel.”

Wat er werkelijk achter de druk van zijn vader schuilgaat, leerde Isaac pas vorig jaar

Collectief versus individualistisch

Biculturele jongeren groeien in Nederland soms op in twee werelden, merkt Diana van Bergen, een socioloog die les geeft aan de Rijksuniversiteit Groningen (RUG) en onderzoek doet naar biculturele jongeren. “Dat zie je vooral bij jongeren wier families collectivistisch georiënteerd zijn. Hun leefwereld botst vaak met de individualistische Nederlandse samenleving. Wat je vaak van deze jongeren hoort is dat er heel weinig, of geen ruimte is voor hun eigen ik bij de jongeren thuis. En dat is precies waar het schuurt.”

En juist de krappe bewegingsruimte voor deze jongeren zorgt voor mentale problematiek, vertelt Van Bergen. “In sommige gevallen kan deze situatie leiden tot gevoelens van wanhoop, hopeloosheid, depressie en suïcidaliteit.”

Sociale druk ervaarde ook Manu* (28), die met zijn moeder opgroeide in een Brabants dorp. Die druk kwam vooral van de Surinaams-Hindoestaanse familie van zijn vader, die op vroege leeftijd overleed. In een videogesprek vertelt Manu: “Van kleins af aan kreeg ik steeds de boodschap mee: ‘Je moet met een Hindoestaanse trouwen!’ Het ging zelfs zover dat mijn nicht – van wie ik zielsveel houd - op MSN ging controleren met wie ik sprak.”

"Op familiefeesten moest ik bepaalde Hindoestaanse kleding aandoen, wat ik niet wilde. Als ritueel werden een keer drie eieren op m’n hoofd kapotgeslagen – op een begrafenis nota bene! Ook pushte mijn familie me om religieus te zijn. Was het geen hindoeïsme, dan moest ik met een imam of priester gaan praten. Maar niemand vroeg me wat ik zélf wilde doen of wie ik wilde zijn.”

De enige geïnterviewde die niet anoniem in dit stuk wil komen is Isaac Cromwell (26). Isaac is DJ, producer, rapper en model. Het gaat de afgelopen jaren goed met zijn carrière in de creatieve industrie, maar lang werd hij door zijn vader een andere studierichting in geduwd, als het maar goed geld opleverde. Aan een tafel in de Tilburgse bibliotheek de Lochal vertelt Isaac over de dag dat hij zijn vader meenam naar de open dag van de Rockacademie, een hogeschool voor artiesten hier in de stad:

“Toen een leraar aan ons uitlegde hoe de school in elkaar zat, reageerde mijn vader: ‘Leuk, maar deze opleiding ga je niet doen.’ Ik schaamde me en was boos. Maar ik wist dat hij het niet zou pikken als ik de muziekwereld inging. Van hem moest ik altijd maar hard werken en mijn best doen op school, naar de universiteit gaan om later goed geld te verdienen. Met mijn vader praten over lastige periodes of emoties zat er niet in.”

Isaac schreef zich in voor een MBO ICT-opleiding en sloeg daarmee twee vliegen in één klap: hij kon in sommige lessen muziek maken én hij hield zijn vader tevreden. Wat er werkelijk achter de druk van zijn vader schuilgaat, leerde Isaac pas vorig jaar: “Ik kwam erachter dat hij met een groot schip uit Ghana naar Nederland was gekomen. Het was een gevaarlijke reis. Als de bemanning hem snapte, zou hij overboord zijn gegooid. En ook in Nederland was het overleven voor hem: hij had drie baantjes tegelijkertijd om het gezin te onderhouden. Toen ik over zijn levenspad hoorde, begreep ik pas waarom hij het zo belangrijk vindt dat ik wél zekerheid en vastigheid in mijn leven heb.”

“In omliggende dorpen durfde ik nooit alleen te komen, maar altijd in het gezelschap van witte vrienden"

Botsende leefwerelden

De druk vanuit ouders en het navigeren in twee leefwerelden zorgt voor mentale problematiek bij alle drie de geïnterviewden. Zo kampt Jason naast zijn langdurige depressie met PTSS en een dissociatieve stoornis. Isaac zag dat zijn vader niet praatte over emotionele problemen en nam dat zelf over. En Manu zocht op dertienjarige leeftijd al een toevlucht in wiet en alcohol.“Ik dronk een fles whiskey per dag”, vertelt Manu. “Hoe meer mijn familie me vertelde hoe ik moest leven, des te meer ik me afzette. Ik was suïcidaal, maar in plaats van psychische hulp te zoeken, namen mijn moeder en mijn tante me mee naar een Hindoestaanse priester.”

Uit onderzoek blijkt dat jongeren met een biculturele achtergrond óók druk ervaren van hun witte, Nederlandse omgeving. Vaak voelen ze zich juist wel Nederlands, waardoor discriminatie en buitensluiting extra hard aankomen. Ook Isaac ervaarde dat toen hij opgroeide in Veghel, een groot dorp in Brabant. “Ik ben best vaak uitgescholden voor blackface en ik kreeg scheve blikken op straat of in het park”, herinnert hij zich. “In de omliggende dorpen durfde ik nooit alleen te komen, maar altijd in het gezelschap van witte vrienden.”

Isaac: “Nog steeds ben ik achterdochtig als ik over straat loop. Het gaat inmiddels wel wat beter, ook omdat ik in een grotere stad woon. Maar nog altijd schieten er op straat gedachten door m’n hoofd als: ik moet mezelf klein houden, of misschien moet ik mijn pet afzetten, want ze worden bang van me. Ook mijn ouders hebben vaak dat soort shit meegemaakt.”

“Zo is mijn moeder een keer meegenomen naar het politiebureau, omdat ze werd gezien als junk. Waarschijnlijk vond de agent het verdacht dat ze met een donkere huidskleur en vlechten uit een dicht gebouw liep. Maar ze is gewoon schoonmaakster en had die plek na werktijd net gesloten. Uiteindelijk is ze op het politiestation vrijgelaten door een commissaris. Ook ik ben weleens meegenomen door de politie zonder geldige reden. Zulke dingen blijven je lang bij.”

En juist dat soort ervaringen duwen ouders met een buitenlandse achtergrond verder weg van de Nederlandse maatschappij, blijkt uit onderzoek van het Sociaal Planbureau. Een vicieuze cirkel waardoor de ouders ook minder snel in aanraking komen met de progressieve waarden in de Nederlandse samenleving.

Diverse rolmodellen

In de woonkamer van Jason staan de verhuisdozen al klaar. Langzaamaan maakt hij zich gereed voor een nieuwe start. Na lang wachten en met bemiddeling van hulporganisaties kan hij gaan wonen in een stad in een ander deel van Nederland, waar ook een baan wacht. Zijn leven kan eindelijk doorgaan.

Hij realiseert zich dat er veel meer islamitische jongeren zijn die tegen dezelfde problemen aanlopen. “Ik zit op de datingapp Grindr, daar zie je jongens met een zwarte profielfoto en een Turks of Marokkaans vlaggetje. Jij zit in hetzelfde schuitje, denk ik dan. Ook hoor ik over mannen die getrouwd zijn met een vrouw en kinderen hebben, maar affaires hebben met een jongere man. Ik begrijp ze, maar tegelijkertijd vraag ik me af hoe lang ze dat gaan volhouden.”

De hoop op verzoening met zijn familie heeft Jason opgegeven. Wel hoopt hij dat er in de toekomst een brug geslagen kan worden tussen de conservatieve Turkse gemeenschap en de rest van de Nederlandse samenleving. “Ik denk dat je met meer diverse rolmodellen in de media een heel eind kan komen. Op tv is het dominante beeld van een homoseksueel persoon een wat meer flamboyante persoonlijkheid, maar daar herkennen Turken zich niet in.”

“Conservatieve Turken hier hechten veel waarde aan mannen die succesvol zijn”, vertelt Jason.  “Zo heb je in Turkije een paar zangers die overduidelijk gay of trans zijn. Het grappige is dat mijn moeder dol op ze is. Hun seksualiteit wordt vaak goedgepraat omdat ze succesvolle artiesten zijn. Stel, je zou op de Nederlandse televisie een topbankier of ondernemer zien met een mooie auto en een mooi huis, die ook homoseksueel is. Dat laatste blijft natuurlijk een struikelblok voor veel Turken, maar dat maakt acceptatie van homo’s wel wat toegankelijker.”

Socioloog Van Bergen ziet ook heil in het type rolmodel dat Jason omschrijft. “Een succesvolle bankier sluit meer aan bij de belevingswereld van deze ouders; voor hetzelfde geld zitten ze bij die persoon om tafel voor een lening of hypotheek. Maar het is ook belangrijk om in te zien dat deze aanpak gebaseerd is op status en macht. Zelf ben ik met collega’s bezig met een lesprogramma Lief, liever, liefst op middelbare scholen waarin empathie centraal staat. Onderdeel daarvan is het boek ‘Blijf van me af’, waarin een Marokkaans-Nederlandse jongen verliefd wordt op een jongen uit de klas die ook Marokkaanse roots heeft.”

Van Bergen: “We willen laten zien dat kriebels in de buik een gevoel is dat je ook bij hetzelfde geslacht kunt hebben, en we willen het normaliseren. Daarmee heb je misschien de families niet overgehaald, maar laat je wel aan jongeren met onderdrukte homoseksuele gevoelens zien dat ze niet alleen zijn. En creëer je hopelijk meer begrip bij hun klasgenoten.”

"Eindelijk iemand die aan mij vraagt hoe ík me voel!’

Vrede met mijn levenspad

Met Manu gaat het inmiddels veel beter. Hij runt tegenwoordig zijn eigen bedrijf, dat zo succesvol is dat hij minder uren wil gaan maken. Die tijd wil hij stoppen in jongerenwerk bij een lokaal jeugdcentrum, waar hij al eerder werkte: “Mijn collega’s waren verrast dat ik juist jongens die diep in de shit zaten kon helpen. ‘Hoe kreeg je ze aan het werk?’, vroegen ze. Het antwoord is heel simpel: luister naar ze. Als iemand geen piloot wil worden, push diegene dan ook niet. Ouders denken vaak dat hun kind hun eigen bezit is.”

De omwenteling in zijn eigen leven begon dan ook met een gesprek met een maatschappelijk werker op school. “Ik zat aan tafel met hem en mijn moeder was ook aangeschoven. Hij keek me recht in de ogen aan en vroeg: ‘Kan het zijn dat jij druk van je moeder voelt?’ En ik schreeuwde het uit: ‘Ja! Eindelijk iemand die aan mij vraagt hoe ík me voel!’ Sindsdien had mijn moeder ook veel meer begrip voor mij en liet ze me meer los; andersom kon ze aan mij uitleggen dat het moeilijk was om een kind op te voeden zonder een vaderfiguur.”

Isaac schreef zich na zijn MBO-opleiding ICT in voor de Herman Brood Academie, achter de rug om van zijn vader. Na jarenlang liegen stond hij vorig jaar alleen op zijn eigen diploma-uitreiking. “Ik schaamde me. Ik voelde een pijn vanbinnen: ik zit hier alleen, terwijl ieders familie erbij is. Toen wist ik dat ik dingen eerlijk moest vertellen. Te beginnen bij mijn vader.”

Tot zijn verbazing reageerde zijn vader best coulant. “Heel enthousiast was hij niet, maar ik nodigde hem uit voor een van mijn optredens. Toen hij mij op het podium zag voor een paar honderd man kon hij het al wat beter begrijpen. Nu heeft hij ook meer vrede met mijn levenspad.”

*De namen van Jason en Manu zijn gefingeerd en bij de auteur bekend.

Beeld in header: Isaac Cromwell.

• Deel