Hitler niet, een onschuldige hoogleraar wel: de bizarre waarschuwingslabels van Bol.com

Bol.com heeft half februari in alle stilte een aantal racistische en controversiële boeken van een waarschuwingslabel voorzien. Meer titels zullen volgen, maar het stickeren gebeurt nogal lukraak. Het eerste onschuldige slachtoffer is al gevallen.

Joden hebben al honderden jaren een geheim plan om de wereld over te nemen. Toegeven, het schiet niet echt op, maar de afgelopen eeuw zijn vele stappen gemaakt in de juiste richting. Wereldoorlogen en financiële crises maken de wereld langzaam rijp voor een onvermijdelijke machtsgreep.

Dit is - in een notendop - de inhoud van De protocollen van de wijzen van Zion, een in 1903 gepubliceerd antisemitisch haatschrift. Het boek is van kaft tot kaft verzonnen, maar gaat al meer dan een eeuw grif over de toonbank, zo ook bij Bol.com. Populairst is een recente herdruk van een door industrialist Henry Ford geannoteerde editie uit 1933. Prijs: 19,99 plus verzendkosten. Boven de positieve reviews (4,2 sterren, “De waarheid verteld in zijn volledige glorie”) prijkt sinds half februari 2020 echter een waarschuwingslabel, bestaande uit een gevarendriehoekje en een zalvende tekst: “Als bol.com staan we niet achter alle boeken, in het bijzonder als ze schadelijk zijn of mensen kwetsen.” 

Het waarschuwingslabel voor controversiële literatuur is inmiddels bij tientallen boeken geplaatst, vooral anti-vaccinatie-literatuur. Directe aanleiding hiervoor was de oproep van staatssecretaris Paul Blokhuis, die vorig jaar eiste dat Bol.com dergelijke titels uit de etalage haalde. Bol weigerde dit, maar plaatst nu wel ‘aanvullende informatie’ in de omschrijving van de boektitels, waaronder een verwijzing naar de website van het RIVM.

De afgelopen maanden is dit beleid stilaan uitgebreid waardoor nu kennelijk een heel scala aan controversiële onderwerpen een waarschuwingslabel verdient: racisme, pedofilie, ‘conversietherapie’ die homoseksualiteit moet genezen en ‘alternatieve’ behandelingen van kanker.

Een woordvoerder van Bol.com laat weten dat de labels geplaatst worden in overleg met “betrokkenen, specialisten en externe instanties” en dat meer boeken in de toekomst een digitaal stickertje zullen krijgen. “We blijven boeken die ter discussie staan monitoren en aanvullende informatie plaatsen.”

Hitler niet controversieel, Utrechtse hoogleraar wel

Dit stickeren lijkt echter nogal lukraak te gebeuren. Dat Nabokov’s beroemde Lolita, waarin een man van middelbare leeftijd een 12-jarige probeert te verleiden, geen gevarendriehoekje heeft is nog begrijpelijk. En de kritische editie van Mein Kampf krijgt er ook geen. Maar volstrekt onschuldige titels krijgen daarentegen wel een gevarendriehoekje. 

Het Handboek eetstoornissen bijvoorbeeld, een overzicht van de wetenschappelijke stand van zaken rondom de behandeling van ziektes als anorexia en boulimie. Professor Annemarie van Elburg, een van de samenstellers, is met stomheid geslagen wanneer Brandpunt+ belt om haar te vragen waarom haar boek tot 'controversiële literatuur' is verklaard. 

“Heel bijzonder”, aldus Van Elburg, die vermoedt dat een controverse rondom een van de eerdere samenstellers van het boek (Walter Vanderycken) aanleiding is voor het stigma. Ook de meest recente druk, waaraan hij niet heeft meegewerkt, heeft echter een stickertje gekregen. Van Elburg wil dan ook dat het label verwijderd wordt en kondigt aan actie te ondernemen tegen Bol.com.

Bol.com censureert nooit, maar... 

Dat Bol.com een schaamlap wil om op controversiële lectuur te plakken is begrijpelijk. Staatssecretaris Blokhuis is niet de enige die invloed wil uitoefenen over het assortiment van de boekverkoper. In september 2019 eiste D66-Kamerlid Vera Bergkamp de verwijdering van ‘homogenezingslectuur’ uit het assortiment. En op de website van het CIDI pleit oud-directeur Esther Voet voor het schrappen van de Protocollen van Zion.

Bol.com zegt nooit te zwichten dit soort eisen omdat het  bedrijf “het vrije woord en de democratie” niet wil ondermijnen, zo staat in de waarschuwing. De praktijk wijst echter anders uit. Twee jaar terug zwichtte de boekverkoper toen een Belgische Twittergebruiker boeken die claimen homoseksualiteit te genezen uit de verkoop wilde. In 2013 werd zelfs het hele oeuvre van kinderboekenschrijver Gie Laenen verwijderd nadat deze veroordeeld was voor kindermisbruik.

Bol.com lijkt zich niet heel druk te maken om het effect dat dit zwalkende beleid heeft op de democratie. “Kennelijk is er wel eens een uitzondering gemaakt”, zegt woordvoerder Roos Franssen desgevraagd. Franssen was niet op de hoogte van de censuur, wat betekent dat er mogelijk meer titels buiten haar zicht zijn geschrapt. 

Controversiële content: probleem van deze tijd

De worsteling die de boekverkoper doormaakt lijkt opvallend veel op die van andere voorlopers van platformeconomie zoals Facebook, YouTube of Amazon. Deze bedrijven toonden zich ook groot voorstanders van vrijheid van meningsuiting, een ideologische stellingname die aangenaam overlapt met het commerciële belang. Censuur kost namelijk geld: het proces is bewerkelijk, weinig populair en er wordt minder door verkocht.

Maar na schandalen (pedofiele comments op YouTube, nepnieuws op Facebook) werden de platforms gedwongen in te grijpen. Dat gebeurde dan vaak ook op halfslachtige wijze: denk aan het factcheckingprogramma van Facebook, dat in Nederland inmiddels al ter ziele is. Amazon, dat in 2010 net als Bol.com met grote woorden zei nooit een titel te zullen schrappen om politieke redenen, is stilletjes aan steeds meer racistische titels aan het verwijderen, zo berichtte de New York Times onlangs. Het eerste boek dat hierbij offline ging, was een handleiding voor pedofielen door ene Phillip R. Greaves. 

Bol.com heeft de meeste werken van deze auteur in de aanbieding, maar de pedofielenhandleiding ontbreekt. Waarom? Niemand die het weet. Woordvoerder Franssen laat vragen over het boek onbeantwoord. De waarschuwingslabels van Bol.com lijken misschien op een slimmigheidje van een idealistisch bedrijf dat gelooft in democratische grondrechten en boekverbranders op afstand wil houden. Maar in de praktijk is het beleid ondoorzichtig, willekeurig en vaag.

Wat de stickers vooral laten zien? Dat grondrechten in slechte handen zijn bij grote bedrijven die geen enkel commercieel belang hebben bij het verdedigen ervan, zo lijkt het.

• Deel