Dit moet je weten over ‘apartheid’ voordat je het woord gebruikt

Als het gemak waarmee coronacritici over ‘(medische) apartheid’ spreken ons iets laat zien, dan is het wel het pijnlijke gebrek aan kennis over de geschiedenis van Zuid-Afrika en ons eigen koloniale verleden.

“Ik wil niet dat mensen zich door mijn optredens gepusht voelen om iets te doen wat niet fijn voelt”, schreef zanger Tim Douwsma op 14 september in een instapost over het verplicht moeten tonen van een coronatoegangsbewijs bij zijn concerten. “Ik doe niet mee aan medische apartheid. Mijn wereld is voor iedereen.”

In zijn poging om de vermeende tweedeling tussen gevaccineerden en niet-gevaccineerden in een krachtterm te vatten, staat Douwsma niet alleen. Stichting Artsen Covid Collectief, de voortrekkers van Moederhart, Wybren van Haga, kamerleden van Forum voor Democratie en talloze twitteraars en coronademonstranten: allemaal gebruiken ze het woord ‘apartheid’ naar hartelust om het effect van het Nederlandse coronabeleid kritisch te duiden.

En dat is niet onopgemerkt gebleven. In een recente en veel gedeelde post vroeg fotograaf Bete van Meeuwen zich af of al die apartheid-roepers zich wel bewust zijn van de officiële betekenis en oorsprong van de term.

Als het gemak waarmee er over (medische) apartheid wordt gesproken ons iets laat zien, dan is het misschien wel dat: het totale gebrek aan kennis en bewustzijn over de geschiedenis van Zuid-Afrika. En daarmee de blinde vlek voor één van de belangrijkste hoofdstukken uit ons eigen koloniale verleden.

Vandaar, voor iedereen die zich dit buitengewoon beladen begrip wil toe-eigenen: zes dingen die je moet weten over apartheid voordat je het woord in de mond neemt.

1). Het Zuid-Afrikaanse apartheidsregime was een voortzetting van eeuwenlange koloniale onderdrukking

1948. Dat is het jaar waarin de Nasionale Party de verkiezingen in Zuid-Afrika won en bij wet liet vastleggen dat de witte minderheid in het land politiek, sociaal en economisch zeggenschap had over de rest van de bevolking. De miljoenen niet-witte burgers werden ingedeeld in drie groepen: de zwarte (oorspronkelijke) inwoners, de Indiërs die zich als arbeidsmigrant hadden gevestigd en de ‘kleurlingen’ met gemixte etniciteit. De zwarte bevolking kreeg formeel de laagste status toegewezen, waarmee apartheid in Zuid-Afrika het schoolvoorbeeld werd van geïnstitutionaliseerd racisme.

Maar de onderdrukking, gedwongen verplaatsing en uitbuiting van de oorspronkelijke inwoners was eigenlijk niets nieuws. Al in de eerste jaren nadat Nederlandse kolonisten onder leiding van Jan van Riebeeck in 1652 een handelspost stichtten bij Kaap de Goede Hoop, werd de aanwezige Afrikaanse bevolking, de Khoi en de San, verdreven, gedood en geëxploiteerd.

“Het land waar de Khoi hun vee lieten grazen werd ingenomen, er werd een omheining omheen gebouwd en vervolgens werd hen de toegang tot dat stuk land ontnomen”, vertelt professor Christi van der Westhuizen. Zij is als socioloog verbonden aan het Zuid-Afrikaanse Centre for the Advancement of Non-Racialism and Democracy van de Nelson Mandela Universiteit, en schreef meerdere boeken over het ontstaan en de nalatenschap van apartheid. “Die segregatie op basis van afkomst en kleur werd onder de Britse overheersing verder uitgebreid en is sindsdien altijd aanwezig gebleven.”

Tegen de tijd dat het apartheidsregime in 1948 werd opgetuigd, was Zuid-Afrika al lang geen Nederlandse kolonie meer en maakte het deel uit van de Britse overzeese gebieden. Na de verkiezingswinst van de Nasionale Party waren het echter niet langer de Engelstaligen, maar de Afrikaanstaligen die het voor het zeggen hadden. De partij werd geleid door Afrikaners die hoofdzakelijk van één bootvol Nederlandse kolonisten afstammen. Met de invoering van het apartheidsregime wilden zij hun machtspositie in het land versterken.

2). Apartheid werd verdedigd door de racistische ideologie van witte overheersing

Het systeem van apartheid bestond uit honderden wetten die de vrijheden en privileges of het ontbreken daarvan voor de Zuid-Afrikaanse bevolking bepaalden. Zo mochten zwarte Zuid-Afrikanen enkel werken op voor hen aangewezen plekken en verdienden zij een tiende van het salaris van een witte Zuid-Afrikaan met hetzelfde werk. Het systeem versterkte zo niet alleen de politieke, maar ook de economische positie van witte Afrikaners die voor hun welvaart afhankelijk waren van de uitbuiting van zwarte burgers.

Om die openlijke uitbuiting en onderdrukking te rechtvaardigen, beriepen de Afrikaners zich op het idee van “blanke baasskap”, de witte overheersing. Zo schreef de invloedrijke Afrikaner dichter Totius begin jaren ‘50 ‘Ten opsigte van die naturelle spreek ons meer van die Christelike voogdyskap oor hulle.’ Oftewel: ‘ten opzichte van de zwarte bevolking spreken we van de christelijke voogdijschap over hen.’

Door veel Afrikaners werd Zuid-Afrika dus gezien als land dat hen door God was gegeven en waar zij als superieur, protestants en bovenal wit volk over dienden te heersen. Voor hun overtuigingen lieten zij zich inspireren door de Nederlandse theoloog en oprichter van de Vrije Universiteit Abraham Kuyper en een deel van de Nederlandse hervormde kerken, die het apartheidsregime decennialang bleven steunen.

In de hier te bekijken documentaire The White Laager uit 1977 wordt pijnlijk duidelijk wat de Afrikaners nog meer motiveerde om het apartheidsregime in stand te houden.

3). De ongelijkheid onder apartheid had invloed op alle facetten van het persoonlijke leven

Een van de meest verstrekkende gevolgen van apartheid was dat een groot deel van de niet-witte bevolking werd gedwongen om hun woonplaats te verlaten. “Zwarte Zuid-Afrikanen werden verplicht om te verhuizen naar stukken land die door de overheid werden aangewezen”, vertelt Van der Westhuizen. “Zoals townships rond grote steden en een soort reservaten naar Amerikaans model, Bantoestans genaamd. Door de gedwongen verplaatsing werden families uit elkaar gehaald. De plekken waar zij al generaties lang leefden, werden ingenomen door witte Zuid-Afrikanen.”

Uiteindelijk bevolkten de 4 miljoen witte Zuid-Afrikanen 87 procent van het land, de 20 miljoen andere inwoners moesten het doen met de overige 13 procent. Het was vrijwel onmogelijk om daar een menswaardig bestaan op te bouwen. “De grond was niet geschikt voor landbouw, er waren geen wegen, nauwelijks medische voorzieningen en de scholen kregen minimale financiering”, licht Van der Westhuizen toe. “Vluchten uit de Bantoestans of townships was ook geen optie, want voor de zwarte bevolking gold een movement control: een verbod op vrije beweging.”

Maar daar hield het onrecht niet op. “Apartheid beïnvloedde de meest intieme delen van iemands leven”, vertelt Van der Westhuizen. “Zo werd seks tussen witte en niet-witte Zuid-Afrikanen, maar ook tussen mensen van hetzelfde geslacht strafbaar gesteld.” Ook sporten, het volgen van een religieuze dienst, het betreden van overheidsgebouwen en het gebruikmaken van openbaar vervoer met iemand met een andere huidskleur was verboden. Pas na de afschaffing van apartheid in 1994 kreeg de zwarte bevolking stemrecht.

4). Kritiek of protest tegen het apartheidsregime was strafbaar

Wie zich uitsprak voor meer gelijkheid of het afschaffen van apartheid werd door de regering weggezet als communistische volksvijand of terrorist. Aan volksvijanden werd vaak zonder juridische procedure een gevangenisstraf of andere vorm van verbanning opgelegd. In de jaren ‘70 stonden in Zuid-Afrika zo’n 20 duizend boeken op een lijst met verboden literatuur, kritische journalisten moesten vrezen voor hun leven. Ook bij de politie, het leger, de gevangenissen en de rechtbanken hielden de Nasionale Party en haar aanhangers de touwtjes strak in handen.

Voor de zwarte bevolking werd het negeren van het verbod op vrije beweging in de loop der jaren een veelvoorkomende vorm van protest, vertelt Van der Westhuizen. De vele duizenden zwarte Zuid-Afrikanen die achter tralies verdwenen, wachtten zelfs in de gevangenis een ongelijke behandeling. Ze kregen nauwelijks te eten, maakten lange werkdagen en werden op grote schaal gemarteld en verkracht.

5). De nalatenschap van apartheid is in Zuid-Afrika nog dagelijks merkbaar

De gedwongen verplaatsingen, de economische uitbuiting, het geweld en de onderdrukking: het apartheidsregime heeft in Zuid-Afrika diepe sporen achtergelaten. Bijna dertig jaar na de afschaffing heeft het land nog altijd de meest ongelijke welvaartsverdeling ter wereld. En hoewel het volgens Van der Westhuizen te kortzichtig is om álle ongelijkheid van nu af te schuiven op het apartheidsverleden, blijven de oude sociale scheidslijnen op veel manieren merkbaar.

“Een klein deel van de zwarte bevolking kan zich tegenwoordig tot de economische elite rekenen”, zegt de socioloog. “Maar van de miljoenen Zuid-Afrikanen die in armoede leven, is de ruime meerderheid zwart.” Volgens Van der Westhuizen zijn de verschillen vooral sociaal-geografisch goed zichtbaar. “Vijftig jaar aan apartheid heeft onze landkaart getekend. Wie door een Zuid-Afrikaanse stad rijdt, kan nog altijd zien waar de townships liggen en wat de rijkere buurten zijn waar ooit alleen maar witte mensen mochten wonen.”

Ook als het gaat om toegang tot zorg zijn de verschillen groot. “Onder apartheid kregen de weinige medische faciliteiten in de Bantoestans veel minder financiële middelen dan elders. Er was een groot gebrek aan artsen en medicatie. Tegenwoordig merk je dat het in die gebieden nog altijd slecht gesteld is met de medische zorg. De overwegend zwarte bevolking heeft er over het algemeen geen geld voor private gezondheidszorg en is afhankelijk van de publieke zorg, die wordt geplaagd door tekorten en corruptie.”

De coronapandemie brengt die ongelijkheid nog eens extra aan de oppervlakte. “In de provincies waar ooit de Bantoestans lagen, zoals de Oostkaap, ligt het percentage mensen dat overlijdt aan corona veel hoger dan het landelijk gemiddelde.” En hoewel de vaccinatiebereidheid onder zwarte Zuid-Afrikanen juist groter is dan onder de witte bevolking, blijkt uit een recente survey dat de vaccinatiegraad onder zwarte Zuid-Afrikanen lager ligt.

6). Apartheid is volgens het internationaal recht een misdaad tegen de menselijkheid

Met de gruwelijkheden in Zuid-Afrika nog vers in het geheugen, werd apartheid als misdaad tegen de menselijkheid in 1998 opgenomen in het Statuut van Rome. Dit verdrag vormde de basis voor het Internationaal Strafhof dat in 2002 werd opgericht.

Apartheid wordt hierin als volgt gedefinieerd: 

"Misdaden die worden begaan in de context van een geïnstitutionaliseerd regime van systematische onderdrukking en dominantie van een etnische groep ten opzichte van andere etnische groepen, met als doel dat regime in stand te houden".

Sindsdien is er nog geen regime of politiek leider geweest die vanwege deze aanklacht voor het Internationaal Strafhof heeft moeten verschijnen. Wel hebben verschillende mensenrechtenorganisaties, waaronder Human Rights Watch, de behandeling van de Palestijnen door de Israëlische regering veroordeeld als vorm van apartheid.

• Deel