Wat we over depressie kunnen leren van Ubuntu-filosofie

Filosoof Angela Roothaan (58) is net verhuisd, vertelt ze, als ze de koffie op tafel zet. In haar nieuwe wijk in Den Haag duurde het niet lang voordat ze vrienden maakte. Vorige week nog kwam de buurman langs. Zijn wasgoed was in haar tuin gewaaid. Eerst raapten ze samen de handdoeken op, een half uur later stonden ze nog steeds te kletsen.

Het lijkt een klein gebaar, maar volgens Angela laten zulke ontmoetingen precies zien wat we meer moeten doen: een echte gemeenschap creëren. “Dit is mijn manier om niet depressief te worden.”

Dertig jaar lang had de filosoof ‘lichte depressies’, zegt ze nadat ze even over de juiste term nadenkt. Officieel gediagnosticeerd werd het nooit, maar de klachten waren duidelijk: somberheid, een gevoel van afgesloten te zijn van de rest van de wereld. Voor die klachten liet ze zich behandelen zoals de meeste mensen in Nederland. Praten, therapie en introspectie.

Totdat ze via haar werk aan de Vrije Universiteit op een ander pad kwam. Roothaan is gespecialiseerd in interculturele en Afrikaanse filosofie en gaf jarenlang leiding aan de opleiding Wijsbegeerte en Spiritualiteit. Daarin zag ze een andere omgang met depressies: zorg goed voor de samenleving, en je eigen kans op geluk wordt ook veel groter. “Mijn Afrikaanse collega’s vinden ons maar eenzaam en individualistisch”, zegt ze in haar woonkamer in Den Haag.

Hé Angela. Als ik het goed begrijp vind jij dat we minder naar onszelf moeten kijken als het over depressies gaat.

“Ja, dat klopt. In Europa zijn we gewend om de oorzaken én oplossingen van onze mentale gezondheid bij onszelf te zoeken. Als je depressief bent, moet je in therapie om aan jezelf te gaan werken. Of krijg je medicatie om de balans in je hersenen te herstellen.

Maar in verschillende Afrikaanse culturen zien ze dat van oudsher anders. Daar geloven ze dat de energie die in jou zit, dezelfde is als de energie in de wereld om jou heen. Als iemand depressief is, zegt dat dus niet alleen iets over jou: het laat zien dat de energie in de samenleving niet meer in balans is. Dus moet je die gaan herstellen, in plaats van vooral naar jezelf te kijken.”

Wat bedoel je precies?

“Vooral in Centraal Afrika is de Ubuntu-filosofie belangrijk. Die staat haaks op het individualistische wereldbeeld dat we in de Westerse filosofie hanteren. Hier zijn we gewend om vooral te kijken naar losse mensen en dingen: hun eigen ‘zijn’ te bestuderen. De Ubuntu-filosofie, daarentegen, stelt juist dat alles in verbinding staat met elkaar. Die kijkt niet zozeer naar losse mensen en dingen, maar vooral naar de energie die tussen mensen, dieren en planten stroomt.”

Hoe vertaalt zich dat naar depressies?

“Als je bedenkt dat alles verbonden is, dan zit een depressie dus nooit alleen in jezelf: het laat vooral zien dat de energie tussen jou en de rest van de wereld niet meer klopt. En dus moet je dus ook kijken naar de relaties met de mensen om jou heen om te onderzoeken hoe je dat kunt verbeteren. Eén individu naar therapie sturen zou volgens de Ubuntu-filosofie nooit helpen om het grotere probleem aan te pakken.”

Hoe kan het dat die energie verstoord raakt?

“Volgens de Ubuntu-filosofie is er een sterke hiërarchie tussen wezens. Elke familie en elk volk heeft dus ook een leider: hij of zij is verantwoordelijk om de zwakkeren uit de groep te beschermen. Als diegene een verkeerde beslissing neemt, bijvoorbeeld door grond te verkopen voor eigen rijkdom in plaats van in het belang van het dorp na te denken, dan beïnvloedt dat de hele energie van zo’n dorp. Maar ook wanneer de gemeenschap de relaties onderling niet onderhoudt kan het zijn dat iemand zich afgesloten gaat voelen. Daar lijden de zwakkeren onder. Die worden ziek, of krijgen een ongeluk.”

In Nederland hebben denk ik weinig mensen nog zo’n hoofd van de familie.

“Ja, en dat is juist het probleem. We zijn niet meer gewend om zo over onze families of onze samenleving na te denken. Als je een dak boven je hoofd hebt, een leuke baan en genoeg vrienden, dan vinden we al snel dat het goed met je gaat. Maar door zo te denken gaat het juist mis. We besteden veel te weinig aandacht aan echte verbintenis met elkaar. En dat is waar mensen die depressief worden, onder lijden.”

Hoe zou je die relaties kunnen verbeteren?

“In Afrika maken ze vaak gebruik van rituelen. Zo gaan ze bijvoorbeeld naar een maraboet – een soort geneesheer of -vrouw – die via een helderziende gave de energie weer kan herstellen. Ik ben zelf ook ooit bij zo iemand geweest. Toen moest ik een offer brengen, en daarna werd ik gereinigd in een kruidenbad.”

Wacht even. Moeten we met z’n allen helderzienden inschakelen om niet depressief te worden?

‘Ha, nee, dat is denk ik niet de oplossing. We kunnen denk ik ook op onze eigen manier die relaties weer belangrijker maken. Nodig je buren eens uit voor het avondeten, breng wat extra tijd door met je familie. Kijk voorbij dat mooie huis of die leuke baan.”

Hoe verhoud jij je eigenlijk tot het verspreiden van zoiets als ‘de Afrikaanse filosofie’ in het Westen?

“Als je je hierin alleen specialiseert om een interessante carrière te maken, dan is dat appropriation. Maar als je jezelf echt met mensen uit Afrikaanse landen verbindt, vriendschappen sluit, geeft vanuit wat jij hier over hebt, en ontvangt van wat voor jou te leren is – dan volg je denk ik júist de Ubuntu-filosofie. Ik ben vaak genoeg in Senegal en Nigeria voor congressen. Mijn collega's en vrienden daar bevestigen dat ook: die verbinding en uitwisseling is juist wat nodig is tussen beide continenten.”

Wat doe jij zelf concreet om de relaties met de mensen om jou heen te verbeteren?

“Nou, ik ben bijvoorbeeld net in deze wijk komen wonen. Hier wonen veel arbeidsmigranten, die zich denk ik sneller afgesloten voelen van de rest van de samenleving. De gemeente doet daar weinig aan. Die denkt: zolang er goede riolering ligt en de buurt een beetje veilig is, doen wij ons werk goed genoeg. Maar dat is juist hoe je uiteindelijk problemen krijgt.

Ik probeer daar verandering in te brengen. Op dit moment zijn er bijvoorbeeld plannen om de prachtige monumentale kerk die tegenover mijn huis staat gaan slopen. Maar júist zo’n mooi gebouw is belangrijk in deze wijk, vind ik. Het geeft de mensen een ruimte om elkaar te ontmoeten. Dus ik ben een initiatief gestart om de kerk te behouden. Via dat initiatief leer ik ineens zoveel mensen kennen. Steeds meer buurtbewoners sluiten zich aan om zich over die kerk te bekommeren, of starten hun eigen initiatief. Daarmee wordt niet alleen de samenleving hier sterker, maar voelen de mensen zich ook minder afgesloten.”

Werkt dat voor jou ook zo? Is het initiatief om de kerk te behouden jouw depressie-preventie?

“Ik ben heel lang in therapie geweest om mijn ‘eigen problemen’ op te lossen. Dat heeft veel inzicht opgeleverd, dus ik denk ook echt niet dat we westerse therapieën moeten stoppen. Maar ik zie nu dat ik pas echt gelukkig word als ik me kan verbinden met anderen. Juist door energie in hen te steken en de samenleving sterker te maken, blijf ik zelf ook gezond.”