Tot de dood ons scheidt: gedwongen huwelijken zijn óók een Nederlands probleem

Wanneer de oma van Sara (19) ernstig ziek wordt, boekt de familie snel tickets. Eenmaal aangekomen in het land van herkomst blijkt Sara’s oma niet ziek, maar is er wel iets anders aan de hand: de familie is in het geheim bezig geweest met een gedwongen huwelijk voor Sara.

Door Suheyla Yalcin

Vergezeld met een bak popcorn en een kop hete kamillethee kijken we massaal naar programma’s als Married at First Sight. We smullen van de romantiek en zijn razend benieuwd of het koppel dat elkaar niet kent maar elkaar zo juist wel het jawoord geeft, gelukkig wordt samen. Met zo’n gearrangeerd huwelijk stemmen we blijkbaar massaal in, want we vinden het liefdevol, grappig en bovendien vermakelijk. Deze vorm van gearrangeerde huwelijken scharen we niet zo snel tussen het rijtje van dat wat we problematisch vinden: gearrangeerde huwelijken in niet-westerse of orthodox religieuze gemeenschappen. Hoe komt het dat we deze dubbele standaard hanteren? Wat is eigenlijk het verschil tussen een gedwongen en gearrangeerd huwelijk? Hoe vaak komt het voor in Nederland? En het allerbelangrijkste: wat kunnen we er als samenleving tegen doen?

Gedwongen of gearrangeerd 

Een gedwongen en een gearrangeerd huwelijk worden nogal eens door elkaar gehaald. En dat is ook niet zo gek want een gearrangeerd huwelijk kan overslaan in een gedwongen huwelijk. Ik spreek schrijver en mensenrechtenjurist Naema Tahir. Zij promoveerde op het gearrangeerde huwelijk in relatie tot de mensenrechten en schreef enkele boeken over het vraagstuk, dat ze zelf omschrijft als het meest ‘bijzondere’ en ‘fascinerendste’ thema uit haar leven. 

Ik leer van haar dat het gearrangeerde huwelijk in de basis drie vormen kent: een strikte, een wat gematigde en een soepele vorm. In de strikte vorm zoeken anderen naar een geschikte huwelijkskandidaat voor de jongvolwassenen; deze mogen het aanbod wel weigeren, waarna er op zoek gegaan wordt naar een andere kandidaat. Bij de gematigde vorm gaat de persoon in kwestie samen met de ouders of naaste familieleden op zoek naar een kandidaat. In de derde, soepele, vorm gaat de persoon zelf op zoek, maar schakelt deze hulp in van familie op het moment dat er door henzelf besloten wordt te gaan trouwen. Hier gaat het dus meer om de eerbetoning van bepaalde culturele normen en waarden en wordt de keuzevrijheid niet ingeperkt.

Tot 2015 niet strafbaar

In Nederland is de Wet tegengaan huwelijksdwang pas sinds 2015 van kracht. Vóór die tijd konden daders niet strafrechtelijk vervolgd worden. 

Naar schatting worden er jaarlijks 900 mensen slachtoffer van huwelijksdwang in Nederland. Maar deze cijfers vertellen weinig over wat er zich in de praktijk allemaal afspeelt. Iemand die daar meer over kan vertellen is Ellen van Leeuwen, medewerker bij het Landelijk Knooppunt Huwelijksdwang en Achterlating. 

Ellen heeft dagelijks contact met slachtoffers, zo ook met Sara (19). Die heeft in het geheim een relatie met een jongen van een andere culturele achtergrond. Als zij thuis haar laptop laat aanstaan, leest haar broer de berichten tussen de twee. Wat volgt is een familieinterventie waar Sara zelf niets van weet. Broer, zussen en ouders overleggen over wat ze met de situatie moeten doen. Dan krijgt Sara het bericht dat oma in het buitenland ernstig ziek is. Snel worden tickets geboekt voor alle gezinsleden. Eenmaal aangekomen in het land van herkomst blijkt Sara’s oma niet ziek, maar is er wel iets anders aan de hand: de familie is bezig met het plannen van een huwelijk voor Sara. 

Hallo Ellen, hoe komen slachtoffers als Sara bij jullie terecht?

“Dat is best wel divers, maar als ik kijk naar hoe dat de afgelopen periode is geweest, dan hebben we vooral meldingen gekregen vanuit de Nederlandse ambassades, Veilig Thuis, hulpverlening die betrokken is, of vanuit scholen. Zij melden dan dat er ineens studenten niet meer aanwezig zijn. Ook krijgen we meldingen van andere mensen uit het netwerk van slachtoffers. En soms is het het slachtoffer zelf die aan de bel trekt.” 

Sara is 19, hoe oud zijn de meeste slachtoffers?

“Tieners en jongvolwassenen, in een grove schatting, tussen de 16 en 24 jaar.”

Hoe ziet een doorgaande werkdag er voor jou uit?

“We richten ons op casuïstiek en kennisoverdracht. Ik heb zelf direct contact met een mogelijk slachtoffer als we een melding krijgen van huwelijksdwang in het buitenland. Ik ga in gesprek, bekijk hoe groot de risico's van onveiligheid zijn en ik onderzoek de melding. Als er inderdaad sprake is van huwelijksdwang, dan heb ik contact met het Ministerie van Buitenlandse Zaken en de Nederlandse ambassade. We maken samen een plan met de zaken die geregeld moet worden om iemand te helpen veilig naar Nederland terug te keren. Als de huwelijksdwang in Nederland plaatsvindt, of wijkteams, buurthuizen of andere hulpverleningsorganisaties vermoeden dat er sprake is van huwelijksdwang, dan bespreek ik met de hulpverlener hoe ze het gesprek kunnen voeren met hun cliënt. Hierin heb ik een meer adviserende rol. Mijn werkdagen zien er nooit hetzelfde uit.”

Om welke landen gaat het? Met welke ambassades heb je zoal contact?

“De landen zijn heel divers. Ik ben vandaag bezig geweest met Somalië, Egypte, Turkije en Marokko, en heb ook nog een vraag gehad over een situatie die zich in Afghanistan afspeelt.”

Gaat het dan over slachtoffers die uit Nederland komen en in het buitenland verblijven?

“Wij, het Landelijk Knooppunt Huwelijksdwang en Achterlating, helpen in zaken waarin een mogelijk slachtoffer van huwelijksdwang in het buitenland verblijft. Maar het slachtoffer moet dan wel de Nederlandse nationaliteit hebben of verblijfsrecht in Nederland hebben. Als je in Nederland slachtoffer wordt van huwelijksdwang dan biedt Veilig Thuis hulp.” 

Helaas is Sara niet de enige die te maken krijgt met huwelijksdwang, om hoeveel slachtoffers gaat het per jaar? 

“Er is in 2014 onderzoek gedaan door Verwey Jonkers Instituut, Femmes for Freedom en de Universiteit van Maastricht. De schatting is dat het jaarlijks om 900 mensen gaat. Daarbij moet ik zeggen dat niet alle organisaties registreren op huwelijksdwang en achterlating; er komen ook gezinnen met andere problemen bij de hulpverlening binnen en dan blijkt pas later dat er ook sprake is van huwelijksdwang.Ik denk dat wij nog maar het tipje van de ijsberg zien.”

Dat is wel verontrustend. Wat moet er volgens jou gebeuren om meer zicht te krijgen op huwelijksdwang? 

“Het is sowieso lastig te duiden of er sprake is van huwelijksdwang omdat het voor de buitenwereld vaak niet zichtbaar is. Uit angst, schaamte of loyaliteit schikken slachtoffers zich vaak naar de wensen van de familie of gemeenschap. Soms komen mensen terecht bij de hulpverlening met relatieproblemen. Het is belangrijk dat er dan gevraagd wordt naar de ontstaansgeschiedenis van het huwelijk. Als er sprake is van een gedwongen huwelijk, dan kan dat mogelijk de bron van de relatieproblemen zijn. Het is belangrijk om daar als hulpverlener alert op te zijn en door te vragen als je signalen opvangt.” 

Wat zijn de voornaamste problemen waar slachtoffers mee te maken hebben?

“Voor mensen die in het buitenland slachtoffers worden van een gedwongen huwelijk is het moeilijk om hulp te zoeken. Vaak wordt hun telefoon afgepakt, hebben ze geen toegang tot internet of mogen ze niet alleen naar buiten waardoor ze geen alarm kunnen slaan.”

“Mensen hebben te maken met geweld, opsluiting, trauma en mentale problemen. Daarnaast hebben zij ook te maken met juridische problemen. Stel dat iemand is gedwongen om te trouwen en naar Nederland wil en er is bijvoorbeeld een uitreisverbod opgelegd. Dan moeten er eerst juridische procedures gevoerd worden om terug te komen naar Nederland. Waar mensen ook mee te maken hebben is de culturele en sociale druk. Als je bijvoorbeeld een huwelijk weigert of uit een huwelijk bent gestapt, word je soms met de nek aangekeken door een hele gemeenschap. Dat is vaak ook erg zwaar voor een slachtoffer.” 

Speelt de druk uit de gemeenschap een grotere rol dan we denken?

“Ja, dat denk ik wel. Vaak menen mensen dat het met een bepaald geloof te maken heeft, maar het heeft veel meer met traditie te maken. Met hoe ouders en grootouders getrouwd zijn bijvoorbeeld.”

“Daarom is het ook belangrijk om het vanuit een ander perspectief te bekijken. Wat zijn nou de motieven van ouders om hun dochter of zoon te dwingen tot een huwelijk? Ouders willen bijvoorbeeld graag dat hun dochter of zoon goed terechtkomt en denken dat die kans groter is als zij de familie waarmee gehuwd wordt uitzoeken. Vaak hebben ouders daar de beste bedoelingen bij.”

Wat zijn belangrijke aandachtspunten voor hulpverleningsinstanties als zij vermoeden dat er sprake is van huwelijksdwang? 

“Wij zien dat niet alle hulpverleningsorganisaties voldoende bekend zijn met huwelijksdwang. Het is een specialistisch onderwerp. Het is belangrijk om de situatie van alle kanten te bekijken. Waarom willen ouders dit huwelijk? Wat zijn hun motieven? Heeft de cliënt zijn/haar standpunt aangegeven aan de familie? Weet de familie dat de dochter of zoon dit huwelijk niet wil of nu niet wil? Ook zien we dat jongens vaak worden vergeten. Zij vormen een onderbelichte groep.” 

Wat is het beste om te doen als je vermoedt dat iemand te maken heeft met huwelijksdwang?

“Als je zelf bang bent om te moeten trouwen, dan is het belangrijk om op tijd hulp te vragen. Op school kun je hulp vragen aan je mentor. Ook kun je anoniem chatten met Veilig Thuis. Als je in het buitenland bent, kun je contact opnemen met de Nederlandse ambassade of met het LKHA. Durf of kun je niet zelf contact opnemen, neem dan contact op met iemand die je vertrouwt, bijvoorbeeld een vriend of vriendin of een mentor en vraag of ze dat samen met je willen doen.” 

“Als je als professional vermoedt dat je cliënt gedwongen wordt, ga open het gesprek aan met degene die bang is om te moeten trouwen. Zij weten als geen ander welke belangen er kunnen spelen. Ga niet pionieren, maar vraag advies aan het LKHA. We proberen altijd de casus stapsgewijs te duiden.” 

Kan snel handelen meer kwaad dan goed doen?

“Het is belangrijk om goed zicht te krijgen wat er in een casus speelt en welke belangen er spelen. Als er nog mogelijkheden zijn voor bemiddeling kun je hierop inzetten. Het allerbelangrijkste is om de wensen van de cliënt voor ogen te houden, dat staat voorop.”

Hoe vind je dat het gaat met de bewustwording over huwelijksdwang binnen onze samenleving?

“Er is gelukkig steeds meer aandacht voor huwelijksdwang, zeker sinds de oprichting van het Landelijk Knooppunt in 2015. We houden het op de agenda door voorlichtingen en trainingen te geven aan professionals, publiceren de podcast ‘Liefde kent geen dwang’, en hebben jaarlijks een zomercampagne. Gelukkig wordt er ook in de media steeds meer aandacht besteed aan dit probleem. Daarnaast is het belangrijk om met jongeren in gesprek te gaan over vrije partnerkeuze. Dit doen wij bijvoorbeeld door scholen te bezoeken en de thematiek aan scholieren voor te leggen. Als je dit niet bespreekt kun je ook geen signalen opvangen. We vinden het belangrijk dat er blijvend aandacht voor dit thema is. 

Het Landelijk Knooppunt Huwelijksdwang en achterlating maakt samen met journalist Suheyla Yalcin de podcast serie Liefde kent geen dwang. Maandelijks duikt zij samen met Diny Flierman en boeiende gasten verder de materie in. Aflevering 1, “Gedwongen of gearrangeerd” luister je nu via Spotify of in je favoriete podcast app. 

• Deel