Joost (28) heeft geen ambities: ‘Ik word gestigmatiseerd in deze prestatiemaatschappij’

Het zijn gouden tijden voor carrièrejagers en onmiskenbare strebers. Maar de minder ambitieuzen onder ons stuiten op een berg onbegrip en zijn mikpunt van sluimerende stigmatisering. Zoals Joost, die net is gestopt bij een klantenservice.“We geloven onterecht dat je als dubbeltje een kwartje kan worden.”

Door Sebas van Aert

Een tijd geleden ging een post van Iris Lommerde viraal. Daarin komt ze ervoor uit ‘niet zo ambitieus’ te zijn. Daar voelt ze zich schuldig over, vertelt ze. Maar Iris ziet ook voordelen: “Ik sta helemaal open voor nieuwe ervaringen. En ik ben zeer zelden teleurgesteld omdat dingen niet lopen zoals verwacht.”

Bron

Die post kreeg enorm veel bijval van gelijkgestemden die ook worstelen met het uitspreken van hun ambitieloosheid. Daaronder was ook Joost Nussy (28).

‘Kriegelig’ werd hij ervan toen hij een aantal jaren geleden die ongevraagde tip ontving. Tijdens een netwerkgesprek binnen de gemeente Groningen – zijn werkgever op dat moment – werd hem verteld dat hij maar beter niet kon zeggen dat hij niet wist wat voor baan hij wilde. Zo'n uitspraak zou hem nergens brengen. ‘Zeg maar gewoon iets’, zo luidde het advies.

“Dat voelde zo nep. Het ging tegen alles in wat ik wil en voel”, aldus Joost. “Ik heb gewoon geen droombaan of langetermijnvisie. In plaats daarvan geef ik me per keuzemoment over aan de dynamiek van mijn eigen gevoelens; word ik hier op dit moment gelukkig van?”

Door andermans bedenkingen gaat Joost soms ook twijfelen aan zichzelf. “Dan voel ik me nonchalant, alsof ik niks geef om het leven”

Joost is tegenwoordig woonachtig in Zweden en werkte tot voor kort bij de klantenservice van een groot Scandinavisch warenhuis. Hij vertrok omdat hij opeens besefte dat hij daar niet meer voor zichzelf zat. 

Joost: “Het deed me denken aan mijn studie planologie in Amsterdam, waar ik voor koos vanwege de goede carrièreperspectieven. Doodongelukkig was ik met die studie, ermee kappen voelde dan ook als een bevrijding. Hetzelfde gold voor de baan bij het warenhuis; ik wilde heel graag de Zweedse taal leren en merkte dat ik dat niet kon combineren met deze baan. Nu die weg is gevallen, kan ik me volledig storten op het Zweeds.”

Afkeurende blikken

Deze manier van leven werkt voor Joost. Maar als hij vertelt over de afwezigheid van een expliciete carrièrestrategie, wordt hij geconfronteerd met afkeurende blikken. Joost: “Erover praten is altijd moeilijk. Op het moment dat ik aangeef dat ik niet weet waar ik heen wil met mijn leven en dat ik maar zie wat er op mijn pad komt, wordt dat door sommigen beschouwd als raar. Het lijkt erop dat mensen die afkeuring uiten via verbazing. Ze zetten hun vraagtekens bij bepaalde keuzes die ik maak en vragen me naar de reden en noodzaak ervan.” 

“De westerse wereld is zo gericht op de beste versie van jezelf worden. Het moet altijd meer en beter, op elk vlak”

Schrijver Marian Donner

Direct werd het nooit tegen hem gezegd, maar onderhuids voelt Joost het: hij wordt beticht van ambitieloosheid. Wie dat label krijgt opgeplakt zou niet alles uit de kan halen, zijn kansen niet ten volle benutten. Deze groep wordt verweten zichzelf klein te houden in een wereld met onbegrensde mogelijkheden. Genoegen nemen met minder is uit den boze; je hebt tenslotte maar één leven en daar moet je maximaal van profiteren. Door andermans bedenkingen gaat Joost soms ook twijfelen aan zichzelf. “Dan voel ik me nonchalant, alsof ik niks geef om het leven.”

Altijd meer en beter

Het is in de ogen van Marian Donner, die in haar Zelfverwoestingsboek de uitwassen van de prestatiesamenleving onder de loep neemt, typerend voor de huidige tijdsgeest. Marian: “De westerse wereld is zo gericht op de beste versie van jezelf worden. Opmerkelijk is dat dit ideaal voor bijna iedereen hetzelfde is: hardwerkend, efficiënt, productief, en tegelijkertijd grappig, vrolijk, gelukkig, schoon, mooi en gezond. Het moet altijd meer en beter, op elk vlak.” 

De ideologie van optimalisatie is momenteel zo dominant dat deze is doorgesijpeld totin elk haarvat van onze maatschappij, waarvan het werkveld de meest zichtbare is. Hier wordt van nagenoeg iedereen die de mogelijkheid heeft, verwacht het maximale uit zijn carrière te halen. Daartoe is het van belang zo vroeg mogelijk te weten wat je wilt, zodat je je stappenplan nauwkeurig kunt uitstippelen.

“Voor mij heeft het weinig zin om bij elk keuzemoment te gaan nadenken over wat het me eventueel gaat brengen"

“We houden ervan om een voorschot op onze toekomst te nemen,” legt Donner uit. “‘Investeren in later’, noemen we dat. Dat is ook waarom we aan cv building doen, zodat we een goede baan kunnen krijgen waarmee we een nog betere baan kunnen krijgen en vervolgens een nóg betere – en dan gaan we dood.”

‘Ik ben bevoorrecht’

Herkenbaar, zegt Joost. “Ik merk dat de instelling van de gemiddelde persoon heel erg gericht is op nut; wat levert een bepaalde keuze op? Ofwel direct in de vorm van (veel) geld, ofwel in de vorm van een toekomstige baan. In het geval van die laatste is de keuze pas legitiem als deze je dichter bij die gewenste functie brengt.’ 

Zelf ziet Joost weinig heil in deze rationele denkwijze, maar dat is mede omdat hij zich dat kan veroorloven. “Ik ben bevoorrecht in die zin dat ik nooit financiële problemen heb gehad en een groot sociaal netwerk van vrienden en familie heb waar ik altijd op kan terugvallen. Geld speelt voor mij daarom een ondergeschikte rol.”

“De eerste week van een vakantie rust je misschien uit, maar vanaf week twee heb je zin om iets te gaan doen, en dan komt er vanzelf iets in je op. Dat is pure intrinsieke motivatie"

Toch is Joost van mening dat we in het algemeen te veel vasthouden aan ons vooropgezette toekomstplan. “Voor mij heeft het weinig zin om bij elk keuzemoment te gaan nadenken over wat het me eventueel gaat brengen. We zijn als mensen zo dynamisch, er kan zomaar iets gebeuren waardoor je koers volledig verandert. Ik kies daarom voor datgene wat mij nu bevredigt.”

Intrinsieke motivatie

Dat Joost niet voorsorteert op zijn latere professionele leven, maakt dat hem een ambitieloos persoon? Allesbehalve, zegt hij kordaat. “Mijn ambitie is mijn eigen leven te leven en niet dat van een ander. Dat betekent continu aanvoelen of het goed voelt en daarnaar handelen.”

Joost is intrinsiek gemotiveerd, zo zou Jeroen van Baar, cognitief neurowetenschapper en auteur van het boek De Prestatiegeneratie zeggen. Dat ben je volgens hem als je iets doet omwille van de activiteit zelf; je vindt het bijvoorbeeld leuk, belangrijk of bent er goed in. 

Dit type gedrevenheid is bij iedereen te vinden, zegt Van Baar. “Het is heel natuurlijk voor mensen om gemotiveerd te zijn voor dingen. Dit blijkt al als we twee weken lang op vakantie gaan. De eerste week rust je misschien uit, maar vanaf week twee heb je zin om iets te gaan doen, en dan komt er vanzelf iets in je op. Dat is pure intrinsieke motivatie.”

Potentie tot ambitie zit in iedereen

“Op het moment dat je innerlijk gedreven bent om iets te doen,” vervolgt Van Baar, “krijg je vaak ook het verlangen om daar beter in te worden of het goed uit te voeren. Simpelweg omdat je die handeling in zichzelf waardevol vindt. En precies in dat verlangen schuilt de ambitie. Het is dus het gedrag dat we vertonen als we bewust bezig zijn met bepaalde activiteiten, die plannen, daar doelen voor stellen en er autonoom in zijn. Dat hele verschijnsel, dat noemen we ambitie.”

“Er bestaat niet zoiets als een ambitieus persoon, net zomin als dat er ambitieloze mensen zijn. De potentie tot ambitie zit namelijk, zoals bij intrinsieke gedrevenheid, in iedereen"

Ambitieus zijn is daarmee geen persoonlijkheidskenmerk, zoals vaker wordt beweerd, maar eerder een neveneffect van die interne motivatie, beweert Van Baar. “Er bestaat niet zoiets als een ambitieus persoon, net zomin als dat er ambitieloze mensen zijn. De potentie tot ambitie zit namelijk, zoals bij intrinsieke gedrevenheid, in iedereen. Dat je deze drive niet altijd voelt, is heel normaal. Het is een gemoedstoestand en die mag best een beetje op en neer gaan.”

Ambitie =/= prestatiedrang

Als we Van Baars definitie van ambitie volgen, is Joost juist ontzettend ambitieus bezig met het leren van de Zweedse taal. Maar hoe kan het dan, dat hij nog geregeld op gefronste wenkbrauwen stuit als hij vertelt over zijn persoonlijke projecten? Waarom verwijt de prestatiesamenleving hem nog steeds een gebrek aan ambitie? 

Antwoord: in de huidige maatschappij wordt ambitie verward met prestatiedrang. Oftewel, met het verlangen om het ‘hoogst’ haalbare te bereiken in je leven. Alleen als je op weg bent die enorme individuele potentie te verwezenlijken, liefst met een meerjarenplan in de hand, ben je de classificatie ‘ambitieus’ waardig.

“Een samenleving met heel veel vrijheid wordt al snel een samenleving waarin ook heel veel moet"

Hoe zijn we in een samenleving verzeild geraakt, waarin niet je individuele drijfveren gelden als graadmeter van ambitie, maar je geleverde prestaties? Dat heeft volgens Van Baar te maken met de grote vrijheden die we hebben verworven in de laatste honderd jaar. Deze hebben ons ervan overtuigd dat we tegenwoordig alles kunnen bereiken en worden wat we willen. Van Baar: “Onder meer door de ontkerkelijking is onze maatschappij sinds de Tweede Wereldoorlog een stuk vrijer en losser geworden. Sociale verwachtingen en klassen zijn minder afgetekend dan voorheen en we geloven dat je als dubbeltje een kwartje kan worden.”

Niet vrij in baankeuze

Dat de maatschappelijke schotten – in ieder geval in onze perceptie – zijn verdwenen, heeft echter ook schaduwkanten, beweert Van Baar. “Een samenleving met heel veel vrijheid wordt al snel een samenleving waarin ook heel veel moet. Waarin je veel druk voelt om het onderste uit de kan te halen, terwijl dat niet per se heilzaam is.”

Het is absoluut geen toeval dat precies Joost deze druk ervaart. Hij is universitair geschoold en heeft daarmee mogelijkheden tot zijn beschikking die anderen niet hebben. Joost: “De realiteit is dat met een hbo- of wo-diploma het werkaanbod ruimer is dan wanneer je alleen een mbo-diploma op zak hebt. In het geval van die laatste zijn sommige banen simpelweg uitgesloten. Dit heeft als gevolg dat je je als universitair afgestudeerde niet altijd vrij voelt in je baankeuze. De algehele verwachting is dat je werk gaat doen dat op enigerlei wijze aansluit op het niveau van je studie. Niet iedereen heeft namelijk die kans, en anders wel een beetje zonde van al dat studeren.”

“Na die virale post van Iris dacht ik: ‘Wow, zij durft dat tenminste te zeggen.’ Zelf houd ik het niet geheim, maar ik durf er zeker niet altijd open over te zijn.”

Internalisatie

Deze sociale druk kan vervolgens resulteren in prestatiedrang, een misleidende term die suggereert dat de wil om te presteren van binnenuit komt. “In werkelijkheid is het echter een externe, maatschappelijke kracht die wij als mensen internaliseren,” aldus Van Baar. Hierdoor hebben we volgens hem soms de illusie iets écht te willen, terwijl die motivatie in essentie afkomstig is van een externe bron in de vorm van bijvoorbeeld veeleisende ouders of sociale media. Het maakt het soms lastig te achterhalen of de drijfveer van intrinsieke of extrinsieke aard is; of we iets doen vanwege de handeling zelf of omdat er een externe prikkel mee gemoeid is. Die prikkel kan zowel een beloning als een straf zijn.

In het geval van de prestatiemaatschappij worden zij die weerstandloos meebewegen met de prestatiedruk beloond, terwijl zij die daar niet voor zwichten het mikpunt van stigmatisering worden. Het is iets wat Joost kan beamen: “Na die virale post van Iris dacht ik: ‘Wow, zij durft dat tenminste te zeggen.’ Zelf houd ik het niet geheim, maar ik durf er zeker niet altijd open over te zijn.”

• Deel