‘Actie, actie, actie’ tegen de klimaatcrisis? Dan moeten we eerst af van onze VOC-mentaliteit

Tijdens de klimaattop in Glasgow riep Rutte op tot 'actie, actie, actie' in de wereldwijde klimaattransitie. Wat zijn die woorden waard als Nederlandse politici en multinationals de aarde blijven zien als onuitputtelijke bron voor menselijk gebruik?

“Het zou nu allemaal moeten draaien om actie, actie, actie”, zei demissionair premier Rutte afgelopen maandag bij de opening van de klimaattop in Glasgow. Even later gevolgd door de vastberaden toezegging: “U kunt rekenen op het Koninkrijk der Nederlanden.” Bemoedigende woorden. Geruststellend ook. Maar van een premier die het al drie kabinetten lang verzaakt om de voorgenomen terugdringing van CO2-uitstoot te realiseren, mag je je afvragen wat zijn woorden waard zijn.

Want terwijl we ons in Nederland buigen over de vraag of we wel voorop moeten lopen in het terugdringen van de klimaatcrisis, bungelen we in praktijk helemaal onderaan de ranglijst van Europese landen die daadwerkelijk vergroenen. Zoals te zien in onderstaande grafiek wekten we in 2019 meer dan 90 procent van onze energie op uit kolen, olie en gas. Ter vergelijking: IJsland is nog maar voor zo’n 20 procent afhankelijk van fossiele energiebronnen. Zelfs Polen, dat niet bepaald bekend staat als groene vriend, scoort volgens de laatste data van Eurostat beter dan wij.

Groene onschuld

Maar die beschamende positie komt niet overeen met ons zelfbeeld. Zo blijkt uit recent onderzoek van Motivaction dat 57 procent van de Nederlanders denkt dat we tot de Europese middenmoot of zelfs voorhoede behoren in het terugdringen van de CO2-uitstoot. 25 procent van de ondervraagden plaatst Nederland in de achterhoede. In het hoofd van de gemiddelde Nederlander is ons energieverbruik bovendien voor 26 procent afkomstig uit duurzame bronnen: ruim het dubbele van de schamele 11 procent die we het afgelopen jaar in werkelijkheid produceerden.

Je zou het ‘groene onschuld’ kunnen noemen: verblind door ons zelfbeeld als vooruitstrevend en technologisch innovatief, lijkt het besef dat we hopeloos achterlopen in onze verduurzaming maar niet in te dalen. Ook typisch Nederlands: als we al meer klimaatactie wensen, dan vinden we dat grote bedrijven (70%) daarin nog net iets meer verantwoordelijkheid dragen dan de overheid (66%). Nederlandse burgers wijzen zichzelf als minst verantwoordelijke aan voor het tegengaan van klimaatverandering (31%).

Om ons te behoeden voor toekomstige klimaatcatastrofes, vestigen we onze hoop dus in de eerste plaats op de hervorming van de grootste vervuilers: in ons land zijn dertig bedrijven verantwoordelijk voor 40 procent van de nationale uitstoot. Een hervorming waar ook onze demissionaire premier op lijkt te hopen, maar die hij het liefst geïnitieerd ziet worden door de knappe koppen van ondernemend Nederland. Als het aan Rutte ligt, fungeert de overheid hooguit als cheerleader die vanaf de zijlijn ‘actie, actie, actie’ blijft roepen. 

En precies daar gaat het fout, betoogt de Amerikaanse filosoof Olefemi Taiwo in een essay dat onlangs in het tijdschrift The New Yorker verscheen. Volgens de academicus kunnen we er niet op vertrouwen dat fossiele bedrijven tot inkeer komen en een duurzaam klimaatbeleid gaan voeren. De enige manier om de klimaatcrisis af te wenden, zo betoogt hij, is rigoureus overheidsingrijpen.

De aarde ten dienste van de mens

Dat juist de Nederlandse overheid dat ingrijpen nalaat, mag volgens Taiwo geen verrassing heten. Het was namelijk de Verenigde Oostindische Compagnie die met steun van Nederlandse imperialistische staatslieden de basis legde voor de geglobaliseerde wereldeconomie. Een economie die draait om groei en winstmaximalisatie, en waarin grote bedrijven vrij moeten worden gelaten om de aarde te kunnen ontdoen van haar natuurlijke hulpbronnen. Bezien door de ogen van de VOC stond de aarde ten dienste van de mens: haar landschappen zijn er om overheerst en geëxploiteerd te worden.

Een paar eeuwen later zou die overtuiging nog altijd springlevend zijn onder fossiele bedrijven, zegt Taiwo. In een eerder verschenen artikel op de website van The Guardian wijst hij lezers daar ook op en neemt hij Royal Dutch Shell als voorbeeld. De voornaamste doelen van grote corporaties zoals Shell, zo stelt hij, blijven onveranderd: winstmaximalisatie en het verrijken van aandeelhouders. De eigen groei en overleving zullen dan ook altijd prioriteit houden boven de algehele levenskwaliteit van de gewone burger of ‘de consument’.

Shell en andere vervuilende multinationals erkennen tegenwoordig de schadelijke impact, maar presenteren zich
tegelijkertijd als redders in nood.

Gewiekste publiekscampagne

Zo bezien is het niet gek dat Ben van Beurden, de CEO van Shell, na de Klimaattop van Parijs in 2015 nog zonder gêne de uitspraak deed: "Ik pomp alles op wat ik kan oppompen om aan de vraag te kunnen voldoen.” Ook verder in het verleden heeft Shell meermaals bewezen zich niet bepaald te bekommeren om moedertje aarde en haar bewoners. Al in de jaren tachtig wist het bedrijf dat zijn werkzaamheden desastreuze gevolgen hebben voor het klimaat, maar belangrijke onderzoeksrapporten werden bewust geheim gehouden. En in de jaren negentig probeerde het bedrijf via de Amerikaanse lobbygroep GCC twijfel te zaaien over onafhankelijke klimaatwetenschap.

Waarom blijven zoveel mensen dan toch hopen dat een fossiel bedrijf als Shell zichzelf anno 2021 wél een maatschappelijke verantwoordelijkheid toekent? Volgens Taiwo kan dat vertrouwen deels worden verklaard door de gewiekste publiekscampagne die de fossiele industrie sinds een aantal jaren voert. Shell en andere vervuilende multinationals erkennen tegenwoordig de schadelijke impact van kolen, olie en gas, maar presenteren zich tegelijkertijd als redders in nood. Alleen zíj zouden de juiste kennis, ervaring en infrastructuur hebben om de noodzakelijke klimaattransitie tot een goed einde te brengen. Geef ze de vrijheid om met elkaar te concurreren en de wereld zal vergroenen, is de boodschap.

CO2-zuigend bos

Maar volgens Taiwo en andere critici is de klimaattransitie waar Shell en consorten naar streven bij lange na niet radicaal genoeg en bovendien misleidend. Zo bracht Shell in 2018 het ‘sky-scenario’ uit: een plan om de C02-uitstoot van de fossiele industrie in 2070 tot netto nul te verlagen. Met het plan zou de verdere opwarming van de aarde kunnen worden ‘beperkt’ tot 2 graden celsius, later bijgesteld naar 1,5 graad.

Klinkt prachtig, maar in werkelijkheid wil Shell in ieder geval tot 2030 méér olie en gas uit de grond halen en neemt de netto uitstoot in die periode toe. Pas daarna wil het de uitstoot laten dalen, mede dankzij technologie die nu nog niet bruikbaar is en het aanleggen van een CO2-zuigend bos ter grootte van Brazilië. Een ‘realistisch’ scenario noemt Shell het, terwijl de haalbaarheid uiterst onzeker is. Wat betreft Taiwo is de helpende hand van Shell dan ook niets meer dan een nieuwe poging om de klimaattransitie zoveel mogelijk te vertragen.

Klimaat kolonialisme

Een van de meest schrijnende uitkomsten van ons aanhoudende vertrouwen in het probleemoplossend vermogen van de markt, is volgens Taiwo dat het de armste landen zijn die de meeste last ondervinden van de klimaatcrisis. In een artikel dat eind 2020 in het blad Foreign Policy verscheen, stelt hij vast dat er in Latijns-Amerika, Afrika en Azië nu al honderdduizenden mensen ontheemd zijn door de gevolgen van klimaatverandering. In de komende eeuw zal iedere graad opwarming tot een miljard nieuwe klimaatvluchtelingen kunnen leiden. 

En terwijl de rijke, veelal westerse landen die de meeste CO2 uitstoten voldoende financiële middelen hebben om zich voorlopig tegen droogte, overstromingen en extreem weer te wapenen, beschikken armere landen daar niet over. De filosoof noemt het huidige, zelfgerichte klimaatbeleid van westerse overheden en multinationals dan ook onomwonden klimaat kolonialisme. Een beleid dat iedereen op termijn duur komt te staan, zowel economisch als politiek. Want de voorspelde toename van waterschaarste, hongersnood en klimaatvluchtelingen zal hoe dan ook leiden tot conflict.

We moeten anders naar de aarde leren kijken: niet als onuitputtelijke bron voor menselijk gebruik, maar als levend systeem dat zich ook tegen ons kan keren.

Breken met de status-quo

Om de planeet en onszelf te behoeden voor al dat onheil, is het volgens Taiwo dan ook noodzakelijk om definitief afscheid te nemen van ons koloniale marktdenken. Hij stelt voor om energiebedrijven zoals Shell te nationaliseren zodat hun voornaamste prioriteit niet langer winstmaximalisatie is, maar het dienen van het publieke belang. Ook moeten overheden van de meest vervuilende landen structurele herstelbetalingen doen aan de landen die het zwaarst worden getroffen door klimaatverandering. En het opvangen van klimaatvluchtelingen zou geen gunst moeten zijn, maar een wettelijke plicht.

En meer nog dan de hervorming van ons politiek-economische systeem, pleit Taiwo voor een nieuwe verhouding tussen de mens en de natuur. Niet alleen personen, maar ook dieren, rivieren en bergen behoeven bescherming tegen de gevolgen van klimaatverandering. Om dat te bewerkstelligen, moeten we anders naar de aarde leren kijken: niet als onuitputtelijke bron voor menselijk gebruik, maar als levend systeem dat zich ook tegen ons kan keren.

De ideeën van Taiwo zullen velen nogal radicaal in de oren klinken. Maar misschien zijn radicale ideeën wel precies wat Nederland nodig heeft om zijn dramatische achterstand in de klimaattransitie in te halen. Zolang we achteraan bungelen op de Europese ranglijst, zouden we ieder voorstel dat breekt met de status-quo moeten omarmen. Pas dan mogen we fantaseren over een plekje in de groene voorhoede.

• Deel