Terug naar Brandpunt+
Nee, je leven is niet één groot avontuur - en dat is maar goed ook
Je inbeelden dat je de hoofdrol speelt in een heldenverhaal zorgt voor uitsluiting, racisme, seksisme, wereldoorlogen en een beetje teleurstelling, zeggen deze twee filosofen.
Wanneer de violen en de orgelwinden ’s nachts weer aanzwellen, weet ik dat het zover is: deze droom wordt weer epic. Hopelijk één waarin op een ochtend blijkt dat ik eigenlijk (bijvoorbeeld) een witte Britse heterospion ben en nonchalant in mijn martini roer, terwijl ik baddies naar de getsiederrie knal en op een vlot de gore maar fotogenieke liefde bedrijf met een Bondgirl, iemand die nadrukkelijk maar seksistisch de bijrol in mijn grote avontuur speelt.
Tja, dat voelt nou eenmaal fijn,
Hou op met die kulclichés, zeggen Nederlandse filosofen Simon Gusman en Arjen Kleinherenbrink (misschien in iets charmantere woorden) in hun nieuwe boek Avonturen bestaan niet. Denken in dergelijke verwachtingen zorgt alleen maar voor teleurstellingen.
Een voorbeeld: toen ik klein was, had ik na het zien van tientallen vlieg-op-gezwollen-kinderbuik-spotjes bedacht dat ik de wereld moest ontdoen van onrecht – maar dit is volgens Simon en Arjen typisch iets wat ik terugkijkende op mijn eigen verleden kan bedenken. We zoeken onbewust namelijk naar iets dat ons van de alledaagse lopende band trekt en ons toefluistert dat we voorbestemd om een bepaald doel te bereiken. Precies zoals we in alle heldenverhalen lezen/zien/horen, en wat hoogleraar en schrijver Joseph Campbell ooit de hero’s journey benoemde.
Dat is in het überkort: een doodnormale Harry wordt een nieuwe wereld ingelokt, ondergaat beproevingen, vervult zijn lot en komt als Harry Potter-held terug. Alles wat je op deze reis naar je bestemming doet, staat in dienst van het bereiken van dat ene heldendoel. Alles wat ik tot nu heb gedaan, was (denk ik nu) een lange reis om mijn lotsbestemming als redder van de wereld te vervullen. Alle tegenslagen (mijn jeugd, mijn onzekerheden) horen daarbij en dienen als lessen – en banale gebeurtenissen zoals een nachtrusthee drinken of net iets te lang naar het toilet gaan, horen daar niet bij.
We worden nogal... vaak gevoed met het idee van The Hero's Journey van Joseph Campbell.
Dat kan heerlijk in de oren klinken: denken in avonturen lijkt een geneesmiddel tegen alledaagse sleur. Maar volgens Simon en Arjen is het ook een gif. Want het (moeten) beleven van avonturen is inmiddels de norm geworden: is avonturen beleven, nee avonturen leven, inmiddels gedemocratiseerd en geïndividualiseerd, betogen de filosofen. Iedereen kan anno 2018 een avonturier worden.
Maar, zo waarschuwen Simon en Arjen, die lat ligt veel te hoog. “De combinatie van non-trivialiteit, de gegarandeerde goede afloop, de devaluatie van de alledaagsheid, de drang om overal en altijd avontuur te vinden, de uitbreiding van die drang naar werkelijk ieder individu, plus het feit dat avontuur een norm is geworden, resulteert in een dodelijke cocktail,” zeggen ze. We beginnen te twijfelen, denken ineens: kan het niet wat epischer, mijn liefdesleven, baan, mijn sociale leven en mijn reizen?
Er is niks mis met mijn leven, maar soms denk ik: volgens mij benut ik mijn leven als wereldredder niet optimaal? Maar we zullen avonturen nooit beleven op de manier dat we willen, want het leven volgt nu eenmaal niet de patronen of de pieken en dalen van een Luke Skywalker of een Black Panther-verhaal. En dat levert misère, uitsluiting en onderwaardering op, zeggen Simon en Arjen.
Omdat ellende binnen zo’n avonturencirkel iets is waar de held doorheen moet op weg naar succes, accepteer je langer en meer ellende dan je eigenlijk zou moeten
Dat werkt niet alleen bij individuen zo. Er is ook nog zoiets als de collectieve waan, benadrukken filosofen Simon en Arjen. We zien de geschiedenis als een avontuur met eenzelfde vertelstructuur. Als voorbeeld noemen zij dat de westerse wereld nog steeds naar bijvoorbeeld landen in Afrika kijken als figuranten in hun avontuur, volkeren die nog niet zo ver zijn – die nog in hun ‘avonturendal’ zitten. En omdat het lijden en ellende in dat dal passen in een avonturenpatroon worden die in westerse ogen gedevalueerd. Dit is belangrijk: omdat ellende binnen zo’n avonturencirkel geen echte ellende is, maar gewoon iets waar de held doorheen moet op weg naar succes, accepteer je langer en meer ellende dan je eigenlijk zou moeten. Een kutstage bijvoorbeeld, of zelfs etnisch profileren of discriminatie op je werk: je kunt je bewijzen. Racisme wordt zo een onderdeel waar je tegen moet opboksen in je verhaal.
Ook wordt hier het wij-zij-denken versterkt: ‘sterven voor je land’ is het ultieme gebaar van een avonturier. Niets voor niets is het politiek spinnen van een glorieus narratief van je volk voordelig voor nationalisten: geef mensen iets of iemand om voor of tegen te vechten, een epische lotsbestemming, en ze doen er alles voor. Zo dol zijn we op avonturen.
Het legt een nog diepere laag: de massa verwacht verhalen opgedeeld in wie er de wereld redt, en wie de vijand is. Dat sijpelt in alles door, zeggen filosofen. Kijk naar het nieuws: Fox News noemt witte nationalisten patriotten, maar als zwarte NFL-sporters in stilte protesteren, dan is het beeldscherm te klein. Uitsluiting dus.
Maar: we hebben het denken in avonturen toch deels nodig, zo blijkt. Want als mijn episch denken als wereldredder niet waar is, waar doe ik het dan voor, dat ding genaamd ‘leven’? Dan betekenen alle dalen niets, waren mijn liefdesavonturen, saaie stages, ruzies met vrienden, slechts dat: alledaagse mislukkingen.
We lijken vast te zitten: het idee dat ons leven een vaste structuur heeft met een duidelijk doel leidt tot frustraties en teleurstellingen wanneer het leven niet zo loopt. Maar het idee dat we nergens naartoe gaan, dat er geen patroon zit, leidt weer tot zinloosheid en uiteindelijk ook tot frustratie. We hebben een tussenvorm nodig, zeggen Simon en Arjen. De filosoof Jean-Paul Sartre kwam d'r al mee: zie een gebeurtenis liever als een schakel in een ketting in plaats van aaneengeregen als een parelketting; elke schakel haakt in op een andere. Deze vorming van eenheid is een proces dat we later als een ketting zien. Je kunt pas achteraf een lijn ontwaren, dus nee, het leven heeft geen script of plot. We moeten oppassen dat we de wereld niet in zo’n makkelijk script stoppen.
Harry Potter wordt door een Gebeurtenis (zoals Slavoj Žižek zou zeggen) uit zijn alledaagse wereld gehaald, en daarmee begint zijn avontuur.
Avonturen bestaan niet is vooral een overtuigende analyse van het denken in rollen en patronen in de wereld, zowel in individuele als in collectieve context – de twee mannen laten zien dat deze terugkerende elementen in alle onderdelen van ons leven doorsijpelen. Het boek gaat eindelijk over de kracht van het narratief, in dit geval van het avonturenverhaal dat in ieder porie van ons lichaam moet ademen.
Ik kijk over een paar decennia misschien terug op mijn leven als een aaneenschakeling van teleurstellende seks, bitterzoete ochtendtranen en de smaak van ijzer van het lipbijten – of juist als tientallen brandende zwaarden die als boter door onrecht snijden terwijl ik nonchalant in een Martini roer, wie weet. Maar de belangrijkste les die ik leer van Simon en Arjen is dat ik geen witte Britse heterospion ben – en dat niet hoef te zijn.
Het leven is immers niet wat je denkt dat het moet zijn, maar wat er gebeurt terwijl je leeft.
