‘Iedere dag kan er je laatste zijn’. Met gevaar voor eigen leven reisde Neda naar Iran

Het reisadvies voor Iran gaat op rood, vertelt minister van Buitenlandse Zaken Wopke Hoekstra op 7 oktober. Hij adviseert alle Nederlanders die nog in het land zijn terug te keren. Neda ontvangt het ene na het andere bezorgde bericht vanuit Nederland: is ze veilig, doet ze voorzichtig en komt ze nu dan eindelijk terug? Maar over een terugkeer twijfelt ze geen moment. Ze kan het land, wat nog altijd ook als háár land voelt, nu niet in de steek laten. Bovendien besluiten de vrienden bij wie Neda in Teheran verblijft zich bij de protesten aan te sluiten. Ze wil hen kunnen steunen, al is het maar door in hun fysieke nabijheid te blijven.

"Mijn drang naar gerechtigheid en vrijheid won het van de angst"

Morele plicht

Een van die vrienden is de 31-jarige Ashkan*, die om veiligheidsredenen niet met zijn echte naam in dit artikel verschijnt. Als Iraniër ben je verplicht om je telefoon bij de overheid te laten registreren, maar zoals veel landgenoten heeft Ashkan een tweede, geheim toestel. Over Whatsapp durft hij te vertellen hoe hij de weken sinds de komst van Neda heeft beleefd.

“Dat ik een groot risico loop door me in de protesten te mengen, daar was ik me van bewust. Maar in mijn hoofd hoorde ik een stem die mij geen toestemming gaf om thuis te zitten terwijl er buiten zoiets belangrijks plaatsvond. Ik werd gemotiveerd door een mix van frustraties en gevoelens van onmacht. Over de armoede in mijn land, de corruptie, de vuile lucht en het vuile drinkwater. Over het feit dat we geïsoleerd worden van de rest van de wereld en niet eens een creditcard kunnen gebruiken. Maar nog het meest over de slechte behandeling van vrouwen, iets waar de dood van Masha Amini helaas het zoveelste voorbeeld van was.”

“Toen ik zag hoe de autoriteiten de protesten in reactie op haar dood neersloegen, hoe meedogenloos ze waren, zelfs kinderen vermoordden, toen wist ik: het is mijn morele plicht om mee te doen. Om hen te wreken, en met hen alle andere Iraniërs die de afgelopen 43 jaar het slachtoffer zijn geweest van de misdaden van het regime. Ik vond het doodeng om de straat op te gaan, maar mijn drang naar gerechtigheid en vrijheid won het van de angst.”

Welke God is dat?

Een gijzeling die nu al 43 jaar duurt, zo omschrijven meer demonstranten en critici de heerschappij waar zij mee willen breken. Met die 43 jaar wordt verwezen naar de periode die volgde op de Islamitische revolutie van 1979. Na een lang protest wordt dat jaar de bestuurlijke macht van koning Mohammed Reza Pahlavi overgenomen door een groep invloedrijke geestelijken onder leiding van ayatollah Ruhollah Khomeini. Ook tijdens die revolutie wordt er door ramen en van daken geschreeuwd, maar klinkt er ‘Allāhu akbar’ (God is groot) in plaats van ‘dood aan de dictator’.

De rechten en individuele vrijheden die Iraniërs, en Iraanse vrouwen in het bijzonder, hebben verworven onder het bestuur van de liberale koning, worden in korte tijd tenietgedaan. Neda is dan nog niet geboren, maar de verhalen over die turbulente tijd kent ze maar al te goed. Haar moeder is 19 jaar en werkt als lerares op een school wanneer de geestelijken een lange lijst van nieuwe wetten doorvoeren. “Van de ene op de andere dag veranderde haar leven compleet. Ze werd overgeplaatst naar een andere school, verplicht een volledig bedekkend gewaad te dragen en verloor haar recht om te kunnen scheiden van een man die haar later zou gaan mishandelen.”

“Hier in Nederland wordt vaak gedacht dat de onderdrukking van vrouwen in Iran het gevolg is van de Islam”, vervolgt Neda. “Maar met religie heeft het eigenlijk niets te maken. Ik herinner me dat ik als kind al dacht: welke God geeft iemand het recht om een ander te slaan? Om geweld tegen vrouwen te gebruiken, ze thuis te houden, te verkrachten, te doden? Welke God is dat? Al decennialang gebruiken invloedrijke mannen in Iran het geloof als excuus om hun agenda door te drukken en hun macht te behouden. Maar steeds meer Iraniërs, vrouw én man, prikken door de leugens heen.”

In een paar weken tijd zijn minstens 234 demonstranten en omstanders vermoord, 29 van hen zijn minderjarig

Westerse spion

Hoe vaker Ashkan de deur uitgaat om te protesteren, hoe meer hij zich realiseert: het is nu of nooit. Willen ze dit regime ten val brengen, dan moet er worden doorgepakt. Hij besluit zijn werk tijdelijk neer te leggen en roept zijn familie en vrienden op hetzelfde te doen. Met de voortdurende angst om gearresteerd of zelfs gedood te worden, leert Ashkan te leven. Maar wat hij op straat ziet, eist zijn tol. “Het is afschuwelijk wat er gebeurt. Ik heb een bejaarde man in elkaar getrapt zien worden, een agent in burger een vrouw zien neerschieten, mensen naar adem zien happen in een wolk van traangas. Ik sta stijf van de stress.”

Op 25 oktober maakt de in Noorwegen gevestigde organisatie Iran Human Rights de balans op van het aantal slachtoffers van het Iraanse overheidsgeweld. In een paar weken tijd zijn minstens 234 demonstranten en omstanders vermoord, 29 van hen zijn minderjarig. Meer dan twaalfduizend Iraniërs zijn gearresteerd. De families van overledenen wordt het vaak onmogelijk gemaakt om hen te zien en te begraven. Net als de oom van Nika worden familieleden gedwongen om een vals statement over de doodsoorzaak af te geven aan de staatsmedia. Toch blijven de protesten zich over het land verspreiden, van Iraans Koerdistan in het noordwesten tot de stad Zahedan aan de grens met Pakistan. En Neda blijft waar ze is: in Teheran.

“Meerdere keren heb ik overwogen om me ook bij de protesten aan te sluiten. Maar steeds werd ik tegengehouden door mijn Iraanse vrienden, want als buitenlander liep ik extra risico: als ik eruit zou worden gepikt door de autoriteiten, dan had ik als een soort trofee gebruikt kunnen worden. Een bezoeker uit Nederland is voor hen een welkom bewijs dat de protesten door westerse spionnen worden aangewakkerd, een verhaal dat de regering graag verspreidt. Dus iedere keer dat zij vertrokken, bleef ik thuis op ze wachten. Dat was verschrikkelijk, ik heb veel zitten huilen. Steeds weer namen we emotioneel afscheid van elkaar, want als demonstrant kan iedere dag je laatste zijn.”

Ashkan beaamt dat Neda extra gevaar zou lopen bij een arrestatie. “Omdat ze makkelijk als westerse spion kan worden bestempeld, maar ook omdat Iran erom bekend staat buitenlandse gevangenen vast te houden tot er losgeld voor ze wordt betaald. En Neda kent de wetten en regels hier niet. Ze heeft nooit geleerd hoe ze zich moet gedragen als ze wordt opgepakt. Dat risico wilde ik haar niet laten lopen.”

"De rest van mijn verblijf hield ik mijn hoofddoek af. Dan word ik maar gearresteerd, dacht ik"

Ticket uit de gevangenis

Van eenzaam huilen op de bank wordt niemand beter, merkt Neda al gauw. En dus zoekt ze naar een andere invulling van de dagen die ze nog heeft door te brengen in Iran. “Het vreemde aan een revolutie is dat het dagelijks leven ook gewoon doorgaat. Mijn vrienden zijn redelijk welgesteld en konden het zich veroorloven om hun werk neer te leggen, maar de gemiddelde Iraniër is daar te arm voor. De meeste winkels en horeca bleven gewoon open. Ik begon mijn dagen te vullen met lange taxiritten door de stad en bezoekjes aan markten en cafés. Maar de behoefte om actief bij te dragen aan het protest bleef bestaan.”

“Op straat viel het me op dat steeds meer jonge vrouwen hun hoofddoek alleen nog over hun schouders droegen, alsof de wind het van hun hoofd had geblazen. Zelfs als er politie op de hoek van de straat stond. Op een middag liep ik door een supermarkt in een conservatieve wijk, een plek waar de meeste vrouwen volledig gesluierd zijn. Ook daar zag ik een vrouw zonder hoofddoek, dat vond ik zó stoer. Zonder er lang over na te denken liet ik die van mij ook zakken. Toen ze dat zag, gaf ze me een knipoog. Even voelden we ons verbonden. De rest van mijn verblijf hield ik mijn hoofddoek af. Dan word ik maar gearresteerd, dacht ik.”

Begin november is het moment dan toch daar: Neda keert terug naar Nederland. Niet met de culinaire inspiratie waarvoor ze was gekomen, wel met een hernieuwde waardering voor de moedige bewoners van haar geboorteland. “Voor mijn vertrek probeerde ik Ashkan nog een hart onder de riem te steken. Ik vertelde hem dat hij zijn hoop niet mocht opgeven. Maar mijn peptalk kon hij niet waarderen. ‘Jij hebt makkelijk praten’, zei hij. ‘Jij vliegt zo weer naar je veilige bubbel.’ Dat deed pijn, maar ergens had hij natuurlijk wel gelijk. Ik had een ticket om uit deze gevangenis te komen, iets waar hij alleen maar van kan dromen.”

Sinds Neda’s terugkeer naar Nederland, ziet Ashkan hoe momenten van hoop en wanhoop elkaar afwisselen. Er zijn dagen, zegt hij, dat er veel mensen op de been zijn, ook uit de grote arbeidersklasse. Als hun aantallen maar groot genoeg zijn, voelt hij dat ze het kunnen winnen van het regime. Maar op andere dagen ziet hij de toekomst somber tegemoet. “Het enige waar ik zeker van ben, is dat ík niet zal stoppen met mijn protest. Een leven in vrijheid is het waard om voor te vechten. Om voor te sterven zelfs, als het moet.”

"De Iraanse regering moet voelen dat het iets te verliezen heeft"

Internationale druk

“Het is moeilijk”, vertelt Neda terwijl ze door het raam staart van de Rotterdamse koffiebar, “om weer in het ritme te komen sinds ik terug ben. Om te genieten van de alledaagse dingen terwijl de strijd daar doorgaat.” Ze heeft nog dagelijks contact met haar Iraanse vrienden, praten over de revolutie en de protesten doen ze daarbij alleen in codetaal en metaforen. Want de Iraanse inlichtingendienst staat erom bekend graag mee te lezen met berichten die worden uitgewisseld tussen Iraanse diaspora en hun geboorteland.

Dat er tijdens haar verblijf in Iran solidariteitsprotesten zijn georganiseerd in Amerikaanse en Europese steden, doet Neda goed. Maar ze vindt dat westerse politici veel meer druk op de Iraanse regering moeten zetten om hun wandaden te stoppen. “Er bestaan al heel lang economische sancties, maar die hebben duidelijk geen effect. Als ik zie hoe abrupt het westen de banden heeft doorgesneden met Rusland, dan denk ik: waarom gebeurt er niet hetzelfde met Iran? In Nederland staat de Iraanse Revolutionaire Garde, die verantwoordelijk is voor alle moorden, niet eens geregistreerd als terreurorganisatie. De Iraanse regering moet voelen dat het iets te verliezen heeft.”

Of Neda het niet eng vindt om zich zo openlijk uit te spreken tegen de Iraanse regering, vraag ik haar tot slot. Die angst heeft ze losgelaten. “Hier in Nederland kán ik me tenminste uitspreken, het voelt als mijn verantwoordelijkheid richting de Iraanse bevolking om daar gebruik van te maken. Om hun stem te zijn. Het liefst zou ik al hun namen hier hardop uitspreken zodat iedereen weet wie de mensen zijn die iedere dag hun leven riskeren. Al die Iraniërs die blijven dromen en strijden voor een betere toekomst, het zijn allemaal helden.”

*De naam van Ashkan is bij de redactie bekend.

Dit artikel is geüpdatet op 9 december 2022.