Praten met je overleden geliefden: hoe ‘deepfakes’ je dierbaren weer tot leven wekken

Nog een allerlaatste keer met je overleden vader of vriend praten: het is een wens van velen. Tegenwoordig kan dat tot op zekere hoogte met deepfakes. Maar moeten we overleden mensen niet met rust laten? En helpt het niet averechts bij je rouwproces?

Grote kans dat je weleens een deepfake video voorbij hebt zien komen. Denk aan de deepfake-kersttoespraak van de Britse koningin Elizabeth of Kim Kardashian die in een video zegt dat ze haar volgers manipuleert voor commerciële doeleinden.

Deepfakes zijn teksten, beelden, video’s en audio-bewerkingen die door kunstmatige intelligente software zijn gemaakt. Deze techniek is vooral bekend van toepassingen in nepnieuws en bij de verspreiding van desinformatie, maar het wordt steeds vaker toegepast om ook beelden van overledenen tot leven te wekken. Zo heeft de site MyHeritage de nieuwe functie deep nostalgia,die een foto van een overledene nieuw leven kan inblazen.

Ik kon geen afscheid nemen en bleef maar denken: hoe mooi zou het zijn als ik haar nog eens kon spreken?"

Op social media worden massaal video’s gedeeld van mensen die deze functie testen, maar ook culturele instellingen gebruiken de software. Het Fries Museum bracht bijvoorbeeld Mata Hari tot leven en in het Dali Museum in St. Petersburg word je bij binnenkomst begroet door Salvador Dalí zelf.

Deepfake therapy

Documentaire-regisseur Roshan Nejal (29) ging zelfs een stapje verder. Hij ontwikkelde samen met zijn crew een zogenoemde ‘Deepfake Therapy’, een nieuwe digitale techniek waarmee je een interactief videogesprek met overleden dierbaren kan voeren. 

Roshan: “Mijn oma overleed in 2014 plotseling aan een hartstilstand. Ik kon geen afscheid nemen en bleef maar denken: hoe mooi zou het zijn als ik haar nog eens kon spreken? Mensen doen dat vaak in gebed en in gedachte, maar dat is eenrichtingsverkeer. Je krijgt geen respons.”

Roshan volgde de deepfake ontwikkelingen al een langere tijd en maakte met hulp van softwarebedrijf 3DUniversum een constructie waardoor je met een overleden dierbare lijkt te kunnen communiceren. Roshan: “In een andere kamer zat een producent van de documentaire die mijn oma speelde. Op mijn beeldscherm zag ik het gezicht van mijn oma. Als mijn collega praatte, dan bewogen mijn oma’s lippen synchroon mee. Het is wonderlijk wat er dan in je hersenen gebeurt.” Uiteindelijk maakte Roshan een documentaire over Deepfake Therapy (die check je hier), waarin meerdere mensen in gesprek gaan met hun overleden dierbaren. 

Iemand die gelooft dat deepfake je kan helpen tijdens het rouwproces is Leoniek van der Maarel (59). Ze werkt al twintig jaar als rouwtherapeut en met haar bedrijf Het Nieuwe Rouwen zet ze innovatieve technieken in rondom rouw. “Unfinished business uitspreken is onderdeel van het rouwproces. Het kan stagnerend werken als dat niet lukt.” Nadat ze Roshan hielp met zijn documentaire, wil Leoniek meer gaan doen met deepfake in haar praktijk en is nu voorzichtig bezig met een testfase.

Verslavend 

Momenteel kan er alleen nog gespeculeerd worden over welk effect deepfake op het rouwproces heeft, want wetenschappelijk onderzoek is er nog niet. Is Leoniek niet bang dat het verslavend kan werken en nabestaanden de hele dag willen praten met de overledene? “Het is belangrijk dat je dit doet onder begeleiding van een professional. Zo heb ik een keer de laptop voor iemand dichtgeklapt, omdat die persoon het afscheid nemen lastig vond. Het is fijn als je achteraf opgevangen wordt met een therapiegesprek. Je weet natuurlijk niet of het verslavend kan werken, maar zelf zie ik in mijn praktijk dat mensen vanzelf afstand gaan nemen. Ik zie het een beetje als praten tegen een foto. In het begin doe je het meerdere keren per dag, op een gegeven moment kijk je er alleen naar.”

Misschien moet je later wel een testament opstellen waarin je aangeeft dat je stem in de toekomst niet mag worden gebruikt."

Ook Roshan heeft daar zijn eigen kijk op: “Ik vergelijk het altijd met de overgang van de basisschool naar de middelbare school. Tegen je vrienden zeg je dan: ‘we appen wel’. Dat doe je in het begin ook, maar naar verloop van tijd verandert de relatie met de vrienden waar je eens zo close mee was. Het feit dat technologie jou de mogelijkheid geeft dat je op elk gewenst moment contact kunt hebben, maakt juist dat niet meer zo hoeft.”

Leoniek houdt er ook rekening mee dat deepfake therapy voor sommige mensen niet werkt of zelfs gevaarlijk kan zijn. “Ik denk dat je moet oppassen met mensen die psychotisch zijn en misschien moet je het ook niet gebruiken bij jongere kinderen. Zij snappen de dood vaak niet goed. Als je iemand dan in beeld brengt, kan dat verwarrend werken. Dit zijn wel dingen waar uitgebreid onderzoek naar moet worden gedaan.”

Nieuwe herinneringen

Zowel de rouwtherapeut als Roshan zijn enthousiast over het betrekken van deepfakes in het rouwproces, maarJarno Duursma (45) is wat kritischer. Hij is technologie-expert en gespecialiseerd op het gebied van deepfake. 

Zelf ontwikkelde hij een avatar en kloonde hij zijn stem als experiment. “Ik juich ieder experiment met deepfakes toe, maar als je in gesprek gaat met een overleden persoon via een stemacteur zou je nieuwe, negatieve herinneringen kunnen maken en misschien kan dat verkeerd vallen. Bijvoorbeeld wanneer de stemacteur nét iets verkeerd zegt. Ik wil het idee niet gelijk in de prullenbak gooien, want ik kan me voorstellen dat het zou kunnen helpen voor mensen die zijn vastgelopen in het rouwproces. Je moet het aanvliegen als een experiment en voorzichtig zijn omdat het rouwproces immers een bijzonder delicaat onderwerp is. Daar moet je goed onderzoek naar doen.”

Een voorzichtige aanpak is ook volgens Leoniek belangrijk, maar ze kan zich niet vinden in het creëren van nieuwe herinneringen. Zij is ervan overtuigd dat positieve herinneringen niet zo snel vervangen kunnen worden, omdat je als ‘stem van de nabestaande’ niet snel negatieve dingen zal zeggen. “Het zou wel kunnen dat je een negatieve herinnering vervangt. Als iemand is overleden aan een ernstige ziekte blijft dat beeld vaak op je netvlies gebrand staan. Het kan dan fijn zijn om iemand voor een laatste keer weer in een gezonde staat te zien.”

Is het ethisch? 

Een laatste gesprek met een overleden dierbare is een mooi idee, maar houden we ons brein niet voor de gek? Leoniek: “Ik zie het als een vorm van therapie. Met visualisatie doe je min of meer hetzelfde en daar is nooit commentaar op.”

Ook Roshan is niet bang voor eventuele negatieve gevolgen. “Ik vind het belangrijk dat er goede afspraken zijn tussen de stemacteurs en de deelnemers. Ik zie het als een film: rationeel weet je dat het fictief is, maar emotioneel voelt het levensecht. Iets wat onecht is, kan echte gevoelens geven. En die gevoelens kunnen troost en steun geven. Het zou onethisch worden als mensen denken dat ze echt met een overleden iemand praten en er later pas achterkomen dat ze met een acteur aan het praten waren. Het kan natuurlijk ook dat deze vorm van rouwtherapie niet bij je past. Rouw is net zo persoonlijk als een eigen vingerafdruk.”

Jarno vindt het lastig om antwoord te geven op de vraag of digitale onsterfelijkheid met betrekking tot de dood ethisch is. “Dat is een moeilijke vraag, en ik heb mijzelf nota bene met mijn avatar digitaal onsterfelijk gemaakt. Je zou je ook kunnen afvragen: moeten we overleden mensen niet met rust laten? Misschien moet je later wel een testament opstellen waarin je aangeeft dat je stem in de toekomst niet mag worden gebruikt. Ethisch of niet ethisch: mensen hebben de neiging om technologie in te zetten wanneer ze geconfronteerd worden met moeilijke gevoelens. Bij de dood is dat niet anders.”

Een mooie vondst die kan helpen tijdens een rouwproces of toch een brug te ver? De toekomst zal het moeten uitwijzen. Over één ding zijn Roshan, Leoniek en Jarno het in ieder geval unaniem eens: experimenten met deepfake en de dood is iets wat we in de toekomst nog vaker gaan zien.

• Deel