Hoe ons uiterlijk de belangrijkste bouwsteen van onze identiteit werd

De afgelopen weken bracht Brandpunt+ verschillende videoreportages en artikelen uit onder de noemer ‘het goddelijke lichaam’. Is de indruk dat jonge volwassenen tegenwoordig meer met hun uiterlijk bezig zijn dan voorgaande generaties terecht? En zo ja, hoe komt dat?

Wie de Brandpunt+-documentaireserie Het Goddelijke Lichaam ziet, kan zich moeilijk aan de indruk onttrekken dat uiterlijke vertoning flink wat ruimte inneemt in de levens van jonge volwassenen. Niet alleen in gedachten, maar ook in de tijd en het geld die eraan worden besteed. Het is dan ook verleidelijk te denken dat de jongere generaties véél meer met hun uiterlijk bezig zijn dan dat boomers ooit waren toen zíj nog als jonge hertjes door het leven dartelden. Maar is dat wel zo? En zo ja, hoe kan dat worden verklaard? We bespraken het met Liesbeth Woertman, hoogleraar psychologie aan de Universiteit Utrecht, en Giselinde Kuipers, hoogleraar sociologie aan de KU Leuven. Beide wetenschappers hebben zich binnen hun discipline gespecialiseerd in het menselijk zelfbeeld en uiterlijke schoonheid.

Consumptiesamenleving

“Tijdens de adolescentie beginnen mensen anders naar hun uiterlijk en lichaam te kijken, dat gebeurt al generaties lang”, zegt Woertman. “In je puberteit raak je in zekere zin van je lichaam vervreemd, onder invloed van hormonen verandert er van alles in korte tijd. Je bent ook beter in staat om je lichaam abstract te aanschouwen en vergelijkt het vaker met dat van anderen. Dat leidt tot meer onzekerheid, en dat zie je terug in cijfers: in onze tienerjaren worden we ontevredener over ons lijf en zo rond het vijfentwintigste levensjaar is die ontevredenheid vaak alweer afgenomen.” 

Volgens Kuipers werd in de loop van de vorige eeuw langzaamaan steeds meer belang gehecht aan uiterlijke schoonheid. “Vóór die tijd was het vooral de hogere klasse die zich met het uiterlijk bezig kon houden en zich zo kon onderscheiden. Onder invloed van democratiseringsgolven en de opkomst van de diensteconomie werd de aandacht voor het uiterlijk voor steeds meer mensen toegankelijk en relevant. In een dienstbaar beroep is het tenslotte belangrijker om er goed uit te zien dan wanneer je op het land werkt.” 

Daarnaast kenmerkte de tweede helft van de 20e eeuw zich ook in Nederland door de ontwikkeling van de consumptiesamenleving. “Met het geld dat werd verdiend, konden steeds meer verschillende soorten producten worden gekocht”, licht Kuipers toe. “Dat waren niet alleen eerste levensbehoeften, maar in toenemende mate ook producten die gekoppeld zijn aan vrije zelfexpressie. Producten die laten zien wie we zijn en waar we voor staan, zoals modieuze kleding en cosmetica. Het uiterlijk werd een canvas voor onze identiteit.”

Ook Woertman wijst erop dat het lichaam en uiterlijk in de loop der jaren een steeds belangrijkere bouwsteen van onze identiteit zijn gaan vormen. “Lange tijd waren er verschillende aspecten waar we onze identiteit en zingeving aan ontleenden, zoals het geloof en de politieke partijen en vakbonden waartoe we behoorden. Het belang van die aspecten verdween, en in de chaos en onzekerheid die dat met zich meebracht werd het lichaam één van de weinige overgebleven betekenisgevers.” 

Beeldcultuur

Zo bezien is de aandacht die jonge volwassenen besteden aan hun lichaam en looks dus helemaal niet zo’n nieuw fenomeen. Toch bestaat onder sociaal wetenschappers de overtuiging dat die aandacht in de laatste paar decennia een toevlucht heeft genomen. Wat is er precies veranderd? Beide professoren wijzen allereerst op de sterke invloed van digitalisering en technologische ontwikkelingen. En die invloed reikt verder dan de mogelijkheid om een selfie te bewerken op sociale media. “In de afgelopen tien tot twintig jaar heeft zich een cultuur ontwikkeld waarin vrijwel alle menselijke interacties vorm krijgen via beeld”, vertelt Kuipers. “Zoek je een nieuwe werknemer, dan kijk je als eerste naar iemands foto op Linkedin of een cv. En zoek je een nieuwe partner, dan begint je zoektocht met het swipen door foto’s op Tinder.” 

Die gedigitaliseerde beeldcultuur leidt tot een groter bewustzijn van het eigen uiterlijk, en volgens Woertman ook tot een steeds moeilijker te behalen schoonheidsideaal. “Onder invloed van globalisering en de beeldcultuur is er voor het eerst een universeel ideaalbeeld voor vrouwen: slank maar niet broodmager, met grote billen en borsten en niet zozeer een witte, maar een lichtbruine huid.” 

Ook mannen ontkomen er niet aan: strakke en gespierde lijven worden gevierd en kunnen in bijna alle uithoeken van de wereld op waardering rekenen. En dus wordt er veel tijd, geld en middelen aan het uiterlijk besteed, want er zijn maar weinig mensen die van nature aan het ideaalbeeld voldoen. “De norm heeft nog nooit zo ver van de werkelijkheid afgestaan als nu”, zegt Woertman. 

Bij dat universele schoonheidsideaal maakt Kuipers een kanttekening. “Onze perceptie van schoonheid blijft onderhevig aan individuele sociale en culturele kenmerken, zoals klasse en etniciteit. Ik zie veel jonge, hoogopgeleide vrouwen die helemaal niet zo hun best doen om eruit te zien als een Kardashian.” Wel erkent Kuipers dat er overeenkomsten bestaan tussen de verschillende ideaalbeelden. “Over het algemeen geldt dat er wordt gestreefd naar een slank, strak, lichaam. Je moet wel rondingen hebben, maar die geven bij voorkeur niet mee wanneer je erin duwt.” 

Woertman herkent die fixatie op strakheid. Volgens de psycholoog zegt het veel over hoe de moderne mens naar zichzelf kijkt. “We zijn als levende wezens onderdeel van de natuur en constant onderhevig aan verandering. Maar volgens het huidige ideaal moet dat proces tot stilstand worden gebracht, bijvoorbeeld door botox in het gezicht te spuiten. Zo wordt je schoonheid als het ware gestold, vastgezet. En verdwijnt het leven uit je gezicht.” 

Controlebehoefte 

Los van de gedigitaliseerde en geglobaliseerde beeldcultuur, is er volgens verschillende wetenschappers nog een andere tendens die leidt tot het streven naar een zo perfect mogelijk uiterlijk onder jonge volwassenen. De jongeren van nu worden volwassen in onzekere tijden: vastigheid op het gebied van wonen, werken en relaties is voor de meesten niet langer een vanzelfsprekendheid. Die toegenomen onzekerheid zou leiden tot méér controlebehoefte op gebieden waar nog wél invloed op kan worden uitgeoefend, zoals het uiterlijk en het lichaam. “In psychologische zin werkt dat inderdaad zo”, zegt Woertman. “Op momenten dat je je prettig voelt en je weinig zorgen hoeft te maken, is de controlebehoefte vaak minder aanwezig dan wanneer dingen niet zo lekker lopen.” 

Kuipers betwijfelt of de jongeren van nu in grotere onzekerheid leven dan voorgaande generaties. “Misschien als je het vergelijkt met dertig of veertig jaar geleden. Maar historisch gezien zijn er genoeg periodes waarin mensen in grotere onzekerheid leefden dan de jongeren nu, denk maar aan de jaren 1940 en ‘50.” Volgens de socioloog moeten we uitkijken met generalisaties. “Het kan goed zijn dat veranderende bestaanszekerheid een effect heeft op de behoefte het lichaam en het uiterlijk te willen controleren, maar dat effect zal per segment van de bevolking verschillen. Ook binnen dezelfde generatie.”

Veerkracht

Welke externe factoren precies invloed hebben op ons zelfbeeld en de waarde die we hechten aan uiterlijke vertoning, is dus moeilijk vast te stellen. Maar dát jonge volwassenen in toenemende mate worden beïnvloed, staat volgens Woertman buiten kijf. Ze vindt het dan ook bewonderenswaardig dat ‘slechts’ een kwart van de respondenten uit ons recente onderzoek aangeeft niet tevreden te zijn over hun eigen lichaam. “In 2006 deed ik vergelijkbaar onderzoek, daar kwamen ongeveer dezelfde cijfers uit naar voren. Ondanks de krankzinnige prestatiedruk blijken de meeste jongeren dus goed in staat om een gevoel van tevredenheid te behouden.” Genoeg reden voor optimisme, dus. “Het laat zien hoe veerkrachtig de jonge volwassenen van nu zijn.”

Het Goddelijke Lichaam van Brandpunt+ is een documentaireserie over jongeren met de drang naar perfectie. In het kader van deze serie schreven we ook de volgende artikelen:

Lees: “Mensen met Body Dysmorphic Disorder zien zichzelf als een misvormd monster” 

Iedereen heeft onzekerheden. Maar wat als een negatief zelfbeeld je hele leven overneemt? Charlotte (29) en Jeffrey (25) lijden aan het Body Dysmorphic Disorder (BDD) en vertellen hoe het is om hiermee te leven.

Kijk aflevering 1: Ivo en Ricky hadden een eetstoornis: “Cristiano Ronaldo vond ik dik” 

Denk je aan eetstoornissen, dan denken de meesten vooral aan vrouwen. Onterecht: 10% van de mensen met een eetstoornis is man. Ook gespierde, afgetrainde mannen die kerngezond lijken kunnen ermee te maken krijgen.

Lees: Bouwvakker én plus-size model Liam: “Ik was altijd ‘de jongen met het buikje’” 

Al jaren werkt Liam Bloemendaal (26) in de bouw. Een jaar geleden kwam daar een carrière als plus-size model bij. Een belangrijke rol, want bijna veertig procent van de jonge mannen heeft wekelijks negatieve gedachten over hun lichaam.

Kijk aflevering 2: Plus-size model Joann (22) en activist Bappie (30) verzetten zich tegen het slankheidsideaal 

Wie een maatje meer heeft, wordt maatschappelijk achtergesteld. Dat vinden bewegingen die zich bezighouden met body positivity en fat liberation. Plus-size model Joann van den Herik (22) en online activist Bappie Kortram (30) vechten tegen het label ‘dik’.

Lees: Hoe (on)schuldig zijn gezichtsveranderende filters?

Gezichtsveranderende filters kunnen de illusie wekken van een cosmetische ingreep en worden gretig gebruikt op sociale media. Deskundigen slaan alarm over vermeende schadelijke psychologische gevolgen. Hoe denken de filtermakers zélf over de impact van hun digitale creaties?

Lees: Cosmetisch artsen: 1 op 3 jongeren doet inspiratie op via (sociale) media 

Eén op de drie artsen geeft aan dat (sociale) media een grote inspiratiebron zijn voor de meeste hun cliënten tussen de 18 en 35 jaar. Dat blijkt uit ons onderzoek in samenwerking met de Nederlandse Vereniging Cosmetische Geneeskunde (NVCG).

Kijk aflevering 3: “Ik ben een real life Instafilter” 

Van je selfie pimpen op insta, naar jezelf pimpen in de schoonheidskliniek. 1 op de 10 cosmetisch artsen geeft aan dat filtermogelijkheden op social media de belangrijkste inspiratie zijn voor de meeste van hun cliënten tussen de 18 en 35.

Lees: Waarom we allemaal van dikke billen houden 

Grote billen zijn nog steeds onlosmakelijk verbonden met een bepaald schoonheidsideaal en steeds meer vrouwen laten hun billen vergroten. Maar wat maakt die grote billen nou eigenlijk zo geliefd?

Kijk aflevering 4: Van ongezond naar een perfecte kont 

Wie wil nou niet de perfecte billen? Dat betekent zweten in de sportschool. En wie denkt dat sporten niet het ideale achterwerk oplevert, die kan naar de plastische chirurg. Maar hoe ver wil je daarvoor gaan?

• Deel