Het ultieme tegengeluid tegen de ruwheid van de wereld

De Schiedamse Jillis Bruggeman werd in 1803 als laatste persoon in Nederland ter dood veroordeeld omdat hij seks had met andere mannen. Het verhaal van Jillis is een belangrijk verhaal uit de geschiedenis, niet alleen voor Schiedam of de queer-gemeenschap, maar voor het hele land. Toch is er bijna niets bekend over wie hij was. Om daar verandering in te brengen, heeft het Stedelijk Museum Schiedam onderzoek gedaan naar hem en de bevindingen verwerkt in hun vaste tentoonstelling.  
Ook laat het museum een groep queer jongeren tussen de 14 en 22 jaar reflecteren op hun identiteit en ideale safe space. Onder begeleiding van kunstenaar Leon Stoffelen maakten ze de tentoonstelling Queer Horizons, die nu te zien is. Ik spreek Leon en Isa, één van de deelnemers, aan de vooravond van de opening.  

Foto: Aad Hoogendoorn

Net als Jillis Bruggeman zijn ook deze jongeren veel meer dan hun queer-identiteit. Queer zijn is niet het enige waar ze op willen worden aangekeken. “Zij zijn ook mensen met talenten en interesses”, zegt Leon Stoffelen, die de jongeren heeft begeleid tijdens het project. “Daarom wilde ik ze veel vrijheid geven om het gewoon te hebben over wat voor hen belangrijk is. Wat geeft hen een goed gevoel? Waar voelen ze zich gewaardeerd en kunnen ze zich vrij ontplooien? En hoe kun je het label ‘queer’ vieren en uitdragen, maar tegelijkertijd ook laten zien: dit is niet het enige wat ik ben?”

Een 12 meter lange muur van een tentoonstellingsruimte is gevuld met woorden en beelden, als een explosie van allerlei gedachten en associaties. Er is veel ruimte voor queer joy, maar zeker ook voor de obstakels die de jongeren tegenkomen. Verderis er een video te zien, waar een groot deel van de groep aan heeft meegewerkt. De voice-overs hebben ze zelf ingesproken, wat het extra persoonlijk maakt.  

Ik vraag deelnemer Isa, die een safe space vindt in het virtual reality-spel VR Chat, naar haar bijdrage. “Toen ik de geschiedenis van Jillis Bruggeman voor het eerst hoorde, werd verteld dat hij handelde in aardewerk. Ik zag een bordje met een zon en een maan erop en dat vond ik wel symbolisch. De zon is zo van: hier ben ik. Stralend en extrovert. De maan verstopt zich meer. Bij VR verstop je je enerzijds ook achter een avatar, maar anderzijds staat je avatar misschien wel dichter bij jezelf dan je verschijning in de werkelijkheid. In mijn video maakt mijn karakter een reis op weg naar acceptatie. Eerst is het sketchy en donker. Ze weet niet of mensen haar gaan accepteren. Maar langzaam wordt het steeds zonniger en vindt ze een goede vriend.” Net als Isa, zijn er veel andere queer personen die ook comfort vinden in dit soort sociale spellen. “Het is een plek om even te ontsnappen van het echte leven.”

Er zit ook een onderdeel in Isa's video waarin je haar letterlijk ziet veranderen in de avatar, vertelt Leon trots. “De hele avatar beweegt dus precies op dezelfde manier als haar lichaam. Het is daardoor bijna alsof ze fysiek in die wereld zit. Die tegenstrijdigheid van enerzijds jezelf willen verstoppen en anderzijds juist gezien willen worden is heel duidelijk en herkenbaar.”  

Foto: Aad Hoogendoorn

Het leven in parallelle werelden is een thema dat Leon bij alle deelnemers op een bepaalde manier terugziet, maar ook bij zichzelf. “Ik ging vroeger op forums op zoek naar een andere wereld dan mijn directe omgeving, waarin ik belemmeringen tegenkwam om mezelf te zijn. Het is heel inspirerend om te zien wat voor omgevingen dat nu zijn, zoals bijvoorbeeld VR, en hoe dat zich vertaalt naar andere esthetieken dan die ik ken.” Hij heeft dus zeker ook veel van de jongeren geleerd, zegt hij vastberaden. “Ik kom uit een andere generatie. Sommige deelnemers uit de groep zijn 14. Toen ik die leeftijd had, was ik echt nog niet op de plek waar zij nu zijn. Ik had niet eens kunnen bedenken dat ik me voor zo’n project als dit had aangemeld. Alles was nog helemaal opgesloten en weggestopt.” 
 
Voor het onderzoek naar Jillis Bruggeman heeft het Stedelijk Museum Schiedam ook gesproken met oudere queer personen. Aan de ene kant zien ze dat jongeren van nu toegang tot meer informatie en rolmodellen hebben dan vroeger. Maar tegelijk maken ze zich ook zorgen over het feit dat ze samenleving steeds minder tolerant wordt. Juist daarom is Queer Horizons een belangrijk statement, vindt Leon. “Het hele idee van queer utopia is melancholisch en bitterzoet, omdat de noodzaak voor zo'n ideale wereld is dat de werkelijkheid daar niet aan voldoet. Je wil je ertegen verzetten en daarom bedenk je een wereld waarin het radicaal anders is.” 
 
Isa hoopt dat bezoekers van de tentoonstelling uitgedaagd worden om na te denken over wat ze zien. Queer zijn betekent namelijk niet maar één ding en dat is ook terug te zien in de expositie. “Ik wil natuurlijk niet dat ze het zien en denken: dat is een beetje te veel. Maar ze moeten zich wel afvragen: wat gebeurt hier nou precies? Dat ze iets zien wat ze niet verwacht hadden, dat is positieve verwarring.” 

Foto: Aad Hoogendoorn

Wie in ieder geval sowieso verrast is door de jongeren, is hun begeleider Leon. “Ik verwachtte dat het de kant op zou gaan van de onderdrukking die de gemeenschap nog altijd ervaart. Natuurlijk is het ook helemaal legitiem om daar ruimte aan te geven, maar wat me verraste is het alternatief wat daar heel duidelijk op gepresenteerd wordt. Gemeenschapszin, zorgen voor elkaar, liefde. Dat straalt iedereen heel sterk uit. Ik zie het echt als het ultieme tegengeluid tegen de ruwheid van de wereld van nu.” Isa vult aan: “We zijn allemaal poeslief en zorgen echt voor elkaar. Ook in onze beeldtaal zijn we heel zacht.” 
 
Ons gesprek eindigt met een pleidooi van Leon over de definitie van queer zijn. “Queerness is nooit af. Er is geen punt waarop je kunt zeggen: nu heb ik helemaal geaccepteerd wie ik ben en straal ik dat volledig uit. Het blijft altijd een proces, voor iedere generatie en leeftijd. Ook als je kijkt naar Jillis Bruggeman. Queer zijn is iets waar nog steeds voor gestreden wordt en wat je echt moet ontwikkelen vanuit jezelf. Daarom heet deze tentoonstelling ook Queer Horizons. Er is geen eindstation waar je heen kunt, je moet altijd vanuit de verte kijken waar je naartoe wil. Hoe kun je de wereld op een andere manier vormgeven, zodat er geen hiërarchie is op basis van wie je bent?” 
 
Queer Horizons  is nog tot en met 9 maart 2025 te zien in het Stedelijk Museum Schiedam.