Misbruik verbeeld

Hoe bereid je je voor op een tentoonstelling vol leed en pijn? Ik wist het niet, maar in ieder geval niet met een feestelijk drankje. Toch was dat wel de eerste optie bij binnenkomst van de tentoonstelling van SAAC. Terwijl ik tussen de bezoekers liep - lachende vrienden, familieleden die elkaar omhelsden, journalisten die met elkaar praatten, allemaal met een drankje in de hand - stonden om ons heen werken die allesbehalve luchtig waren. Kunst die pijn blootlegde, verhalen die schuurden. Het contrast was bijna absurd: de vanzelfsprekende openingsrituelen van een tentoonstelling, midden in iets wat voor de meeste mensen, gelukkig, niet te bevatten is.  

Voordat ik de expositie echt met volle aandacht tot me kan nemen, is er in de collegezaal van het museum een gesprek met vier kunstenaars van het collectief: Jan Hoek, Alma Mathijsen (ja, onze Alma), Ronald Ophuis en Ankie van Kasteren.  

Jan Hoek vertelt hoe het idee voor SAAC ontstond: ooit sprak hij per ongeluk openlijk over zijn eigen verleden met seksueel misbruik. Dat voelde zo bevrijdend dat hij een collectief wilde oprichten waarin andere kunstenaars met vergelijkbare ervaringen elkaar konden vinden. De voorwaarden waren helder: het moest gaan om professionele kunstenaars, geen hobbyisten, en zij moesten als minderjarige seksueel misbruikt zijn. De eerste bijeenkomst was gelijk met ruim 15 man. “Seksueel misbruik blijft voor altijd een aspect in ons leven,” zegt Hoek. Toch is het niet de bedoeling een loodzware tentoonstelling te maken. Alma Mathijsen benadrukt dat “hoe zoetsappig het ook klinkt” dat expressie juist het tegenovergestelde van depressie is. 

Jan Hoek neemt geen blad voor de mond: “Ik ben een traumaseksueel en ik ben er trots op”, schrijft hij in de Volkskrant. SAAC is voor hem en de andere leden een plek waar slachtoffers geloofd worden door mensen die hetzelfde hebben meegemaakt. Ronald Ophuis vertelde over de kritiek die hij jarenlang kreeg op zijn expliciete schilderijen, die ook nu aan de muren van het Nieuwe Domein hangen. Hij beeldt verschrikkelijke taferelen uit, zoals de verkrachting van een voetballer met een colafles en een schilderij genaamd Zelfportret waar een man te zien is die een pistool tegen zijn slaap houdt. Ooit werd hij zelfs de “schilderende Marc Dutroux” genoemd. Niemand wist toen dat hij zelf misbruikt was. Pas door het collectief leerde hij over traumaseksualiteit, een traumatische ervaring (zoals misbruik) dat ervoor zorgt dat je fysiek opgewonden raakt, en begon hij zijn eigen verleden en kunst beter te begrijpen. 

De tentoonstelling laat een breed spectrum van ervaringen zien. Jan Hoek merkt op dat er nu vaak zwart-wit wordt gesproken over misbruik: de dader als absolute boosdoener, het slachtoffer als compleet machteloos. Maar veel misbruikslachtoffers kunnen zich ook inleven in de dader, en juist die gelaagdheid is wat deze tentoonstelling zichtbaar maakt. Ook genderaspecten spelen een rol. Het idee dat mannen niet misbruikt kunnen worden omdat ze “sterk” moeten zijn, maakt het voor hen extra moeilijk om erover te praten, vooral als heteroman. 

SAAC wil uitbreiden. Hoek spreekt de hoop uit dat er nog veel meer groepen komen. De noodzaak is er en dat blijkt uit het werk van bijvoorbeeld Ankie van Kasteren, die op een hele duidelijke manier haar misbruik verwerkt in haar kunst. In Sweet Little Bird (2024) is te zien hoe Ankie als 11-jarig meisje poseert voor haar misbruiker. Ze staat levensgroot afgebeeld terwijl ze met een kinderlijke blik in seksuele poses staat: ze is op handen en knieën te zien, zittend op een stoel met haar benen wijd en in bikini. Tussen de foto’s staan onder andere berichtjes van de misbruiker, die haar liefkozend ‘my sweet little bird’, noemt.  

Ondanks dat sommige kunstwerken hard kunnen raken, blijft de tentoonstelling niet als een loodzware last op je drukken. De werken zijn confronterend en pijnlijk, maar dragen ook een boodschap van kracht en veerkracht uit. Het gaat niet alleen over wat is gebeurd, maar ook over hoe de kunstenaars het hebben omgezet in iets tastbaars - een manier om verder te gaan zonder het te vergeten.  

Op de vraag hoe je je kan voorbereiden op een tentoonstelling over seksueel misbruik heb ik maar een antwoord: dat kan je niet. Ga en laat je verbazen.  

I Think U Did Something To Me And Now It's In Everything I See And Do is nog te bezichtigen tot en met 18 mei 2025 in Het Nieuwe Domein in Sittard.