Wat als je moeder in complottheorieën gelooft? "Tegengas geven werkt averechts”

Aan de ene kant willen we dat burgers kritisch zijn, maar aan de andere kant wantrouwen we complotdenkers. Dus wat te doen als een dierbare zich verliest aan het complotdenken? Wij geven tips.

‘Ze kwam ineens met het verhaal dat de stroom en het internet wereldwijd tien dagen lang zouden uitvallen. In deze ‘blackout’ zou president Trump de kans krijgen ‘de Illuminati’ te arresteren. Toen dacht ik: wat ís dit?’ 

De moeder van Julius (27) had al langer een handje van complottheorieën, die voorheen vooral over vaccins gingen. Maar sinds de uitbraak van het coronavirus lijkt ze er drukker mee dan ooit. In de ogen van zijn moeder trekt een wereldwijde schaduwmacht heimelijk aan de touwtjes, en is de huidige pandemie niet meer dan een verzinsel om mensen hun vrijheden te ontnemen. Meer dan ooit hebben haar denkbeelden een wig gedreven tussen moeder en zoon. ‘Ik kan dit gewoon niet serieus nemen, en dat heb ik ook vaak gezegd.’ 

Wat te doen als een dierbare zich verliest aan het complotdenken? Tegengas geven lijkt vaak averechts te werken: het sterkt de ander enkel in zijn wereldbeeld. Maar het is de vraag of de vaak wilde theorieën in een open samenleving onweersproken kunnen worden gelaten. In het digitale tijdperk hebben de complottheorieën een impuls gekregen. En ze worden de politieke mainstream ingebracht door leiders in bijvoorbeeld Brazilië en de VS, die de theorieën openlijk omarmen.

En de complotten mogen neerkomen op nepnieuws, de gevolgen kunnen heel echt zijn. Zendmasten in Nederland en elders werden in brand gestoken, waarschijnlijk als doelwit van complotdenkers die een verband zien tussen de introductie van 5G-netwerk in Nederland en het coronavirus. Groeiende, ongegronde twijfels onder ouders deden eerder de vaccinatiegraad dalen onder een cruciale norm. En samenzweringstheorieën nemen niet zelden racistische of antisemitische vormen aan, waarbij joden of andere minderheden tot zondebok worden gemaakt.

Een gesprek met je moeder of die oom of vriend die op een verjaardag weer eens over een vergezocht, maar alomvattend complot begint: het is een taai en moeilijk proces, zeggen experts.

Geen mafketels

Deskundigen zijn hierover eensgezind: uitlachen heeft een averechts effect. “Wie de complotdenker belachelijk maakt, marginaliseert hem verder,” zegt onderzoeker Karen Douglas, sociaal psycholoog aan de Universiteit van Kent. En mensen die geneigd zijn tot complotdenken zijn in de regel al minder zeker, weet Douglas: “We weten dat mensen die zich angstig of onzeker voelen vatbaarder zijn voor complotdenken, evenals mensen die een verlangen hebben om uniek te zijn. Het zelfbeeld speelt een belangrijke rol.”

“Het grootste misverstand over complotdenkers is dat het allemaal mafketels zijn,” zegt Jelle van Buuren, onderzoeker aan de Universiteit Leiden. “Er zit vaak een boosheid of wantrouwen achter de theorie, die zeer menselijk is. Zeker als mensen zijn gevoed met slechte ervaringen met (overheids)instanties.”

"We willen dat burgers kritisch zijn, maar het wantrouwen van de complotdenker zien we als een gevaar"

Complottheorieën helpen orde te geven aan de wereld door simpele alomvattende verklaringen te geven voor rare of schokkende gebeurtenissen, zegt Van Buuren. “Deze pandemie ontneemt mensen een basisgevoel van veiligheid en controle. Die vragen om een hele grote heldere verklaring, om ergens dat idee van controle terug te krijgen. Dat gaat makkelijker als je duidelijk de vinger naar iemand kan wijzen. Dat het misging op een wildmarkt in Wuhan is als verklaring veel te lullig.”

Zo ook voor de moeder van Julius, die twijfelt of dat virus überhaupt wel echt is: ‘Meerdere keren per dag post ze iets op Facebook, vaak links naar YouTube-filmpjes die alweer verwijderd blijken te zijn door YouTube zelf als je erop klikt. Beelden, bijvoorbeeld, van mensen die door lege ziekenhuizen lopen, om te bewijzen dat het virus ‘nep’ is. ‘Kijk, er zijn helemaal geen patiënten.’ Ik zeg dan dat ze beter moet kijken, en verwijs naar factchecks waaruit blijkt dat de mensen in het filmpje op een totaal andere afdeling lopen.”

De ander overtuigen

Maar wie de complotdenker op andere gedachten probeert te brengen, heeft de schijn tegen. ‘Mensen die de complotdenker willen overtuigen dat de theorie niet waar is, worden om die reden zelf vaak beschuldigd onderdeel te zijn van het complot. Hun argumenten worden daarom onmiddellijk verworpen,’ zegt de psycholoog Douglas.

Bij vlagen lijken de felle standpunten van Julius’ moeder wel een persoonlijke aanval. Want is de 27-jarige student journalistiek, die eerder stageliep bij de publieke omroep, niet zelf onderdeel van de door haar zo verfoeide ‘mainstream media’?

In april ging het goed mis. Een maand lang hadden Julius en zijn moeder geen enkel contact. De steen des aanstoots: een spottende meme over 5G-complotdenkers, verstuurd via WhatsApp. Een luchtig grapje voor hem, zeer kwetsend voor haar. “Lieve schat. Jouw houding vind ik niet leuk. Je kan me op z’n minst respecteren in een andere mening. Ook al is die in jouw ogen belachelijk.”

De mens achter het geloof

Neem niet de theorie, maar de mens die hem aanhangt serieus, zegt Van Buuren. “Dwing jezelf om er zo naar te kijken: menselijke verlangens, hoop, angst, en andere drijfveren zitten in al die verhalen. Als gesprekspartner moet je proberen uit te zoeken wat er onder het geloof ligt.”

“Ik zou tegen de complotdenker zeggen: het is goed dat je kritisch bent op de bronnen die ik heb, maar ben je net zo kritisch op je eigen bronnen? En waarom zou daar niet iemand achter zitten met eigen bedoelingen?”

Yvette Linders, neerlandica en verbonden aan Peitho, kenniscentrum voor de retorica van de Radboud Universiteit Nijmegen, gaat verder: “Een discussie op een feestje of op Facebook met die ene complotdenkende oom voer je eigenlijk niet om de gesprekspartner te overtuigen. Voor hem ben jij als niet-complotdenker totaal niet deskundig. Jij bent immers nog niet ‘wakker’. De discussie voer je voor de toehoorders, de andere aanwezigen op die verjaardag of de meelezers in de comments.”

Linders: “Je kunt goed ingaan tegen de logica die de complotdenker gebruikt. Zo is er de ‘nadat, dus doordat’-drogreden. Omdat er twee dingen samengaan, moeten ze wel verband houden, meent de complotdenker. Dus 5G wordt uitgerold, en er is een pandemie gaande: dat kan geen toeval zijn. Met feiten kun je prima wijzen op de gaten in de redenering van de ander.”

“Het stomste wat je kunt doen, is doen alsof grote media onfeilbaar zijn”

Zo zijn er meer. Linders: “Je beschuldigt iemand ergens van, en dat ontkennen ze, dan maakt ze dat des te schuldiger in de ogen van de complotdenker. Jij ontkent dat er een complot is? Nou, dan moet er dus wel een complot zijn. Kafka trapping heet dat. Die kun je zo herkennen en aanpakken.”

Let wel, zegt de retorisch expert Linders, de niet-complotdenker loopt het risico zich net zo goed van drogredenen te bedienen. “We zijn geneigd om op zo’n theorie te reageren met: hoe kun je dit nou geloven? Maar daarmee speel je op de persoon. Je maakt de ander uit voor onnozel, maakt hem verdacht. Anderen zijn geneigd om een argumentum ad-populum te maken en de meerderheid te gebruiken om je punt te maken: ‘Iedereen weet toch dat dit onzin is?’”

Erger nog, de niet-complotdenker loopt het risico een kritiekloze houding aan te nemen in zijn vurige pleidooi tegen de complottheorie. Van Buuren: “Het stomste wat je kunt doen, is dat je van de weeromstuit geen enkele kritische noot meer duldt, doet alsof er nooit wat fout gaat, alsof er nooit sprake van belangenverstrengeling is bij machthebbers, alsof grote media onfeilbaar zijn.”

Daar ligt de paradox: we willen dat burgers kritisch zijn, maar het wantrouwen van de complotdenker zien we als een gevaar. Dus waar ligt de grens tussen kritisch denken, scepsis en het complotdenken?

Van Buuren: “De scheiding begint met de erkenning dat er een grijs gebied is. Kritisch denken is goed, en scepsis tegen autoriteit is zelfs essentieel voor een democratie, dat moet je nooit proberen uit iemand te halen. De grens zit hem in de redenatie. Op het moment dat het beeld opdoemt dat er een klein clubje mensen, of zelfs één iemand alles aanstuurt, dan neemt voor mij de mogelijke geloofwaardigheid af.”

Van Buuren heeft wel een verklaring voor waarom de complotdenkers en de ‘gewone’ kritische denkers elkaar niet vinden. “De aantrekkingskracht van een complottheorie zit hem in het spannende: dat jij weet hoe het echt zit, dat jij iets weet dat de meesten niet willen zien. Dat is natuurlijk veel sexyer dan dat je een nuchtere analyse maakt van een zichtbare belangenverstrengeling in bijvoorbeeld de farmaceutische industrie.”

Het kan helpen om een deel van de kritiek van de ander te delen. Maar een duidelijke grens is discriminatie. Begint iemand met de antisemitische trope dat Joden overal de boel beheersen? “Er inhoudelijk op ingaan heeft dan weinig nut,” zegt Linders. “Richt je vooral op waarden, door duidelijk aan te geven dat je discriminatie niet accepteert.” Opnieuw zijn de toehoorders belangrijk.

Verzoening

Julius heeft vlak voor Moederdag, 10 mei, het contact met zijn moeder proberen te herstellen. “Na onze ruzie hebben we vrij lang gebeld. Ik heb een poging gedaan uit te leggen hoe je kunt zien of een online bron betrouwbaar is of niet. Ik hoopte dat het ergens toe zou leiden. Maar de volgende dag stuurde ze me een bewerkte foto van Barack Obama die naast Osama bin Laden was gefotoshopt. Kijk, zei ze, hier zitten ze samen in Afghanistan. Ik stuurde haar de originele foto’s terug, om te laten zien dat iemand dat had bewerkt om het zo te laten lijken. Ze reageerde: ‘Nee, dat doen mensen met opzet, zodat wij gekkies lijken.’”

De naam Julius is gefingeerd. Zijn echte naam is bij de redactie bekend.

• Deel