Terug naar Brandpunt+
Ex-cameraman Cees (46) runde een nepnieuwsfabriek met een miljoenenpubliek
- Onderzoek(je)
- 04 dec 2018
- 8 minuten leestijd
In de aanloop naar Sinterklaas duiken op Facebook steeds vaker nepnieuwsberichten op over Zwarte Piet. De posts blijken het werk van een 46-jarige ex-cameraman uit Wageningen. Hij runde jarenlang een nepnieuwsimperium met een miljoenenpubliek.
Je zou denken dat nepnieuws in Nederland relatief niet zo’n groot probleem is. Maar hé: “Jenny Douwes veroordeeld tot 18 maanden cel!”, “Als dit bericht 300.000 keer gedeeld wordt maakt de NTR de Pieten weer Zwart!”, “Rechter verbiedt Zwarte Piet bij landelijke intocht!” – allemaal nep. Niet waar, maar wel gelezen door honderdduizenden of zelfs miljoenen mensen. Die mensen worden niet alleen op het verkeerde been gezet; de content kan mensen wie het ‘nieuws’ betreft schaden. Of het inderdaad om laster of smaad gaat, kan pas door de rechter worden bepaald, legt het OM me uit. Pas als er aangifte wordt gedaan door gedupeerden, zal blijken of er sprake is van een strafbaar feit.
Uit onderzoek dat ik deed voor Brandpunt+ blijkt dat de drie berichten hierboven, en vele andere nepnieuwsberichten, geschreven en geplaatst zijn door de 46-jarige Cees uit Wageningen. Hij maakte slim gebruik van de mogelijkheden op Facebook, waarmee hij met het verspreiden van nepnieuws geld kon (kan) verdienen.
Cees plaatst al sinds 2016 nepnieuws op de Facebookpagina’s die hij beheert. En daar zitten heus niet alleen berichten over Zwarte Piet bij: andere onzinberichten die van hem afkomstig zijn gaan over Anne Faber, Sylvana Simons, of Rapper Boef… elke nieuwe mediahype is voor Cees weer een kans om nepnieuws te verzinnen.
Met zijn pagina’s verdiende Cees minstens duizenden euro’s, zag ik. Zijn verdienmodel is simpel: ophitsende onzinberichten bereiken vaak een enorm publiek, dat gevraagd wordt de pagina’s waarop ze staan te liken. Als een van die pagina’s na een tijdje genoeg likes heeft, verkoopt Cees ‘m voor een bedrag van tussen de 250 en 1.000 euro. De nieuwe pagina-eigenaar verdient dat geld terug door reclame op de pagina te zetten. En dan begint Cees opnieuw.
Zo ging het een tijdje z’n gangetje, tot Cees door de mand viel, omdat het geldspoor naar hem leidde.
Hoe Cees werd verraden door een blikopener
Dat geldspoor loopt als volgt: het begint bij een video als deze, waarin een 5-in-1 opener (wie wil dat nou niet?) aan de man wordt gebracht. Het linkje naast de video brengt je naar de site waarop je het product dat te zien is kunt kopen. Doe je dat, krijgt de eigenaar van de Facebookpagina waarop het linkje staat, een vergoeding. Affiliate marketing, heet dit.
Om affiliates (eigenaars van pagina’s) te kunnen herkennen, zijn de reclames voorzien van unieke codes. Met Google kun je gemakkelijk zien op welke andere Facebookpagina’s diezelfde reclamecodes ook staan – zelfs nadat een pagina offline gehaald is. De codes die horen bij ‘Zwarte Piet Fan’ zijn bijvoorbeeld op nog vijftien andere pagina’s te vinden. Zo weten we dat al die reclames van hetzelfde bedrijf komen.
Dit affiliate marketing-netwerk bestaat voor meer dan de helft uit nepnieuwspagina's. De andere helft van de pagina's is van een grote speler op het gebied van sites met 'spectaculair nieuws': Next Entertainment, een onderneming van een 26-jarige man uit Amstelveen en zijn 32-jarige Brabantse compagnon. Die twee beheren samen grote pagina's als ViralNext, Uitgelicht en Trendnieuws. Trendnieuws is met één miljoen paginalikes zelfs een van de grootste Facebookpagina's van Nederland, en bekend van typische koppen als: ''Moeder biedt dakloze pizza aan - ontdekt ware identiteit en krijgt de schok van haar leven!”
Als ik een van de ondernemers aan de telefoon heb, zegt hij dat zijn bedrijf inderdaad de affiliate achter de reclames is, maar dat hij geen idee heeft van hoe die reclames op de pagina’s terecht zijn gekomen: “We hebben een partner die reclames voor ons verspreidt. Die krijgt daar commissie voor.” De ondernemer verdient weliswaar geld aan de pagina’s, maar voelt zich niet verantwoordelijk voor het nepnieuws dat er maanden daarvoor op stond: “Als de Aldi reclame maakt in De Telegraaf, is Aldi dan verantwoordelijk voor wat er in De Telegraaf staat?”
Next Entertainment speelt de hete aardappel door naar JSR-Media, een ander bedrijfje, dat gerund wordt door drie jonge studenten. Zij blijken de nepnieuwspagina’s gekocht te hebben van de oorspronkelijke maker en de reclames te hebben geplaatst. Voor “Zwarte Piet Fan”, een pagina met 55 duizend likes, betaalde JSR-Media maar 1.000 euro, vertelt een van de eigenaren. Ook hij zegt in eerste instantie niks geweten te hebben van het nepnieuws op de pagina’s. “Als ik een pagina koop, kijk vooral naar de doelgroep, niet naar de content”, aldus de student. “Ik ben misschien naïef geweest.” Toen de Zwarte Piet-fanpage in oktober in een kritisch artikel op Nu.nl opdook, haalde hij de pagina offline. “Toen dacht ik: ho, hier wil ik niets mee te maken hebben.”
En dan, helemaal aan het eind van het geldspoor, zit Cees.
Als je Cees’ Instagram-account bekijkt en een beetje naar beneden scrollt, zie je een lokale journalist met liefde voor zijn werk en affiniteit met sociale media. Cees maakte een tijd lang in zijn eentje een voxpop-programma voor de Lokale Omroep Ede, waarin hij de man op straat sprak over, bijvoorbeeld, Zwarte Piet. Zijn Facebookaccount barst van de foto’s waarop hij, met de camera op de schouder, verslag doet van het lokale nieuws. Soms staat hij trots naast een BN'er die hij net geïnterviewd heeft.
Tot de aard van de foto’s verandert: dan zie je Cees in een ziekenhuisbed of in een rolstoel. Uit een artikel in een lokaal dagblad blijkt dat hij door een aangeboren afwijking noodgedwongen moest stoppen met werken. Nu is hij vaste klant bij de pijnpoli en mist hij het camerawerknog elke dag, vertelde hij aan Ede Stad.
Een klein jaar nadat Cees zijn werk moest laten liggen, gingen de eerste nepnieuwspagina’s de lucht in.
Ik bel hem op. Cees reageert met een warrig verhaal: hij geeft toe dat hij “een aantal” Zwarte Pietenpagina’s en andere nepnieuwspagina’s heeft verkocht, maar iemand anders zou het nepnieuws erop hebben gezet. Ook zou hij al “jaren of maanden” geen paginabeheerder meer zijn. Hij weet het allemaal niet zo precies meer, zegt hij.
JSR-Media heeft overtuigend bewijs liggen, waaruit blijkt dat Cees in ieder geval een deel van zijn pagina’s eigenhandig in elkaar draaide, en een week voor ons gesprek nog de pagina Ik Ben Zwarte Piet Fan te koop aanbood.
Cees blijft ontkennen en wil niet meer met me praten. “Geen interesse in,” zegt hij. Dan hangt hij op.
Enkele minuten later zijn alle pagina’s uit het nepnieuwsnetwerk offline gehaald: duizenden likes en jaren werk gaan in rook op. Ook de berichten op Cees’ Twitteraccount zijn plotseling verdwenen.
Maar hoe kan het dat Facebook Cees zo lang zijn gang liet gaan? Facebook-woordvoerder Linda van Aalten laat weten dat Facebook nooit commentaar geeft op “individuele gevallen”. Het bedrijf runt in samenwerking met Nu.nl een nepnieuwsbestrijdingsprogramma. Ze zijn van plan de komende jaren meer moderatoren in te zetten die content checken, maar hun werk lijkt een druppel op een gloeiende plaat. Met symptoombestrijding lost je het probleem, namelijk dat Facebook zich simpelweg goed leent voor dit soort praktijken, niet op. Dat zit zo: hoe meer reacties onder een bericht staan, hoe vaker dat bericht in de tijdlijn komt te staan. De inhoud van het bericht doet er niet toe. Het nepnieuws over Zwarte Piet riep haat, boosheid, en frustratie op, maar voor het algoritme achter de Facebook-tijdlijn zijn al die emoties gewenst en ‘engagement’. Ophitsing wordt dus beloond met exposure. (Facebook laat in een reactie aan Brandpunt+ weten dat een bericht dat als nepnieuws wordt aangemerkt minder vaak in de tijdlijn komt. Het succes dat Cees met zijn nepnieuws had roept de effectiviteit van die maatregelen wel in twijfel.)
Elk land zijn eigen nepnieuws: Zwarte Piet, Sylvana en de NTR
In Nederland kennen we niet zo iemand als de populaire, Amerikaanse complotdenker Alex Jones, die goed verdient aan haatdragende onzinberichten over Democratische politici die kinderen zouden verkrachten in de kelder van een pizzazaak. Maar ook ons nepnieuws is zo onschuldig niet: een like-farmer als Cees wil, gedreven door geld, zoveel mogelijk interactie genereren. En die interactie krijgt hij alleen als hij ons kwaad, verdrietig, gefrustreerd en strijdbaar maakt.
Nou kun je denken: daar trappen de meeste mensen toch niet in? Dat klopt, maar een flink aantal anderen wel. De post waarin beweerd wordt dat blokkeer-Friezin Jenny Douwes tot 18 maanden cel veroordeeld werd, riep bijvoorbeeld een stroom aan verontwaardigde reacties op van mensen die dat zonder meer geloofden (“Dat dit kan in dit land!!”). Posts waarin Sylvana Simons van alles en nog wat in de schoenen wordt geschoven kunnen rekenen op de gebruikelijke stroom aan walgelijke reacties. Zulke berichten hebben massaal bereik en worden structureel opnieuw geplaatst.
Cees heeft zijn werk (na een keer een journalist aan de lijn) misschien gestaakt, maar terwijl de landelijke media de gewelddadige taferelen rond de intocht van Sinterklaas versloegen, stond in alle stilte al een copycat op. Zolang frustratie geld oplevert, blijft dit probleem bestaan.
