‘Het is maar een grapje’: is humor onschuldig?

We keken de alternatieve oudejaarsconference op rechts platform Café Weltschmerz nog eens terug, en ja, daar is hij weer: de vraag of je alle grappen mag maken, met name in comedy. Is humor onschuldig? We spraken hierover met Jonathan Krispijn, oprichter van comedycollectief Hart voor Humor, en Dick Zijp, humorwetenschapper.

Kennen jullie Café Weltschmerz? Om je even een voorbeeld te geven van wat er de revue passeert op dit alternatieve rechtse online platform: “Die blanke meisjes op de Dam tijdens Black Lives Matter-protesten geven mij het gevoel dat ze mij alleen als zwart zien, niet als mens. Ik kijk naar hun protestborden, en ik realiseer me iets: het gaat die meisjes niet om black lives… Het gaat ze om grote, zwarte lullen.

Wat zei Akwasi ook alweer over Zwarte Piet in z’n gezicht trappen? Ik zal je één ding zeggen: de volgende keer dat ik in november een blank meisje uit een Vinex-wijk op een Black Lives Matter-demonstratie zie, dan spuit ik in haar gezicht!”

We zijn hier in minuut 29 van een standup-performance van cabaretier Jonathan Krispijn (26) voor het nieuwe comedycollectief “tegen de woke-cultuur” Hart voor Humor.

Hij peilt de reactie van zijn publiek en grijnst breed als zijn grap in goede aarde blijkt te vallen. In zijn routine moeten onder andere mensen van kleur, queer mensen, spirituelen, ‘wappies’, vegans en Guido Weijers het ontgelden. 

De shows van het collectief zijn bijzonder populair: Hart voor Humor wordt door heel Nederland geboekt voor shows, en afgelopen jaarwisseling gaven ze hun eerste ‘alternatieve’ oudejaarsconference. 

Toch ziet Krispijn dat de vrijheid van expressie in het geding is, zegt hij wanneer Brandpunt+ hem belt. 

Humor als symbool

Censuur dus, eigenlijk. Maar dat klopt niet, zegt cultuurwetenschapper en humoronderzoeker Dick Zijp. Hij doet aan de Universiteit van Utrecht onderzoek naar kleinkunst en cabaret in Nederland. Onderzoek uit Nederland naar humor en de rechtspraak wijst uit dat humor als kunstuiting júist een beschermde status geniet. 

Maar hoe komt het dan dat Krispijn het gevoel heeft dat niks meer gezegd mag worden? “Emancipatiebewegingen zijn nu zichtbaarder in de mainstream media, en dus kunnen comedians niet meer kritiekloos alles zeggen over gemarginaliseerde groepen,” aldus Zijp. Met andere woorden: je kunt alleen niet alles meer zeggen zonder er kritiek op te krijgen. Zijp: “De juridische, morele en sociale grenzen worden door elkaar gehaald.”

Dat heeft gevolgen. Op dit moment is humor heel erg gepolitiseerd, denkt hij. “Comedy is deel geworden van de culture wars. Het symboliseert heel veel: het vrije woord, of juist onderdrukking en het tegenhouden van emancipatie. Met humor worden nu nog meer maatschappelijke discussies uitgevochten.” Dat is de aantrekkingskracht van comedycollectieven als Hart voor Humor: comedians die geen blad voor de mond blijven nemen.

Volgens Dick Zijp zijn we als samenleving gevoeliger geworden zijn voor de politieke correctheid van humor. Kijk naar talloze grote comedians: die zijn de afgelopen jaren in opspraak gekomen vanwege hun shows en de politieke sensitiviteit ervan – denk aan de special van Dave Chapelle die vorig jaar veel stof op deed waaien en Ricky Gervais die identiteitspolitiek bekritiseerde. In ons eigen land ageerde Hans Teeuwen de laatste jaren tegen de ‘verlinksing’ van de cultuursector. 

Maar, ziet Zijp: “Al die comedians die zeggen dat ze gecanceld zijn, staan nog steeds voor volle zalen.”

Serieuze impact

Geen censuur dus. Maar wat bedoelt Krispijn dan wel met de vrijheid van expressie in het geding?“Wij denken dat comedians door de kritiek zichzelf gaan censureren, en dat daarmee het vrije woord onder druk staat,” denkt Krispijn. Je zou óveral grappen over moeten kunnen maken, vindt hij. Toch kan humor op een paradoxale manier een serieuze impact hebben, vertelt Dick Zijp: “Het is een vorm van communicatie binnen een bijzonder frame – want je geeft aan: wat ik nu zeg moet je niet serieus opvatten. Je kunt met humor dingen zeggen die je in serieus taalgebruik minder makkelijk zegt. Daardoor kan je dingen zeggen die een grens overgaan.”

Maar als je grappen maakt die negatieve stereotypen bevestigen, kan dat impact hebben. Zijp: “Sociaal psychologisch onderzoek wijst uit dat humor ons gedrag kan beïnvloeden.”

Uit onderzoek blijkt dat mensen door kleinerende humor toleranter kunnen worden voor discriminatie en een negatiever beeld kunnen krijgen van de groep die gekleineerd wordt. Dit geldt voor zowel het vertellen van kleinerende grappen als het luisteren ernaar. In dit onderzoek dat Zijp aanhaalt laten onderzoekers seksistische grappen lezen aan mannen. Erna blijkt dat deze mannen toleranter geworden zijn voor seksisme in fictieve situaties die de onderzoekers ze voorschotelen. 

“Humor is namelijk ook normbepalend,” vat Zijp samen. “Humor is niet onschuldig omdat het eigenlijk óók iets serieus is.”

Eigen verantwoordelijkheid

Krispijn denkt daar anders over. “Het is geheel onschuldig om humor vanuit alle perspectieven te accepteren.” Oók voor niet-politiek-correcte humor, zo betoogt hij, moet plek zijn. “Het uitbannen van één soort bepaalde humor,” vindt hij, “is de allergrootste stimulans voor polarisatie. Zo raak je de vrijheid van meningsuiting kwijt in dit land.”

Dat humor mensen beïnvloedt en – volgens de wetenschap – negatieve effecten kan hebben, is volgens Krispijn geen reden om zijn toon te matigen.

“Wij erkennen geen humorwetenschappers. Wij zíjn de humorwetenschappers,” zegt Krispijn resoluut, als we hem bovenstaand onderzoek voorleggen. “Mensen die het studeren of erover lezen in een boek, they don’t know funny.” Krispijn: “Iedereen is verantwoordelijk voor zijn eigen acties. Als iemand na het lezen van jouw artikel onze comedyshow overhoop komt schieten, kan ik jou daar ook niet verantwoordelijk voor houden.”

Dick Zijp ziet een positieve ontwikkeling in deze discussie over humor en het vrije woord: “Zowel de mensen die de vrijheid van meningsuiting propageren als de mensen die juist meer politiek correct zijn, nemen humor serieus. Ze erkennen dat humor politieke impact heeft. Dat is een belangrijk inzicht, een goede ontwikkeling.” 

Beeld: Getty

• Deel