Terug naar Brandpunt+
Links en rechts zijn voltooid verleden tijd, zegt deze historicus
- Even bellen met
- 08 nov 2017
- 6 minuten leestijd
Philipp Blom legt uit.
Ergens in de onderbuik van de westerse samenleving rommelt het: miljoenen knarsentandende mensen hebben het gevoel dat vooruitgang in de wereld voor henzelf stagnatie of erger betekent. Zo zijn er zij die profiteren van die vooruitgang (veelal de rijken in het westen) en zij die lijden onder die vooruitgang (veelal de lagere en middenklassen). Dat levert twee totaal verschillende houdingen tegenover de wereld op, concludeert historicus Philipp Blom (1970) in zijn nieuwste boek Wat op het spel staat. En het zorgt er ook voor dat het politieke landschap niet langer in te delen is in enkel links en rechts.
Vooruitgang wordt aan de ene kant voortgestuwd door de digitalisering, die ervoor heeft gezorgd dat machinale arbeid goedkoper en betrouwbaarder is geworden dan menselijk arbeid én dat zelflerende robots en computers het denkwerk kunnen overnemen van mensen. Aan de andere kant zijn daar de gevolgen van de wereldwijde klimaatverandering, die zorgt voor minder leefbare plekken op de wereld en dus klimaatvluchtelingen die vechten om plekken en banen in de westerse wereld. De gevolgen: een stijgende werkloosheid en een grote stroom migranten. Lang verhaal kort: ka-rie-sis!
Door deze twee ontoombare ontwikkelingen is een grote groep ontstaan die “het gevoel heeft dat ‘het systeem’ zich tegen hen heeft gekeerd, dat met eerlijke arbeid niets meer te bereiken valt, dat hun werk niet meer van nut is, dat de gemaakte winsten in te weinig zakken verdwijnen, dat de verandering veel te snel gaat,” aldus Blom. Onder die mensen voor wie de Amerikaanse droom tot niet meer dan een droom is verworden, neemt de onvrede met de dag toe.
En dat, denkt Blom, heeft gevolgen door het oude denken in conservatief en progressief, in rechts en links of in religieus en seculier. Links en rechts zijn dan ook voltooid verleden tijd, betoogt hij: we moeten de hele zooi anno 2017 opdelen in twee houdingen tegenover de wereld; de liberale en de autoritaire droom.
Hoi Philipp. Je gebruikt in je boek twee tegengestelde ideologieën als vervanging van het politieke links en rechts. Waarom eigenlijk?
“Het lijkt mij dat de oude termen van rechts en links een beetje achterhaald zijn. Waar zit Marine Le Pen bijvoorbeeld? Ze is heel nationalistisch en haar vader was een antisemiet. Wij denken dan: rechts. Maar economisch gezien is ze juist links. En als je kijkt naar hoe Europese vakbonden werkten tijdens oorlogen, dan zie je dat ze nationalistisch waren, nooit internationale samenwerking opzochten. Sociaal gezien zijn zij en andere bewegingen vaak heel links, maar ze denken wel: alleen voor onze ‘eigen’ mensen. Als je deze stromingen bekijkt, dan vatten termen als rechts en links eigenlijk niet meer goed wat er aan de hand is.”
Je bedacht daarom de liberale droom en, als reactie daarop, de autoritaire droom. Wat bedoel je daarmee?
“We hebben de westerse maatschappij rondom markten georganiseerd, wat ik de liberale droom noem. Een markt is eigenlijk neutraal; daarbinnen zou iedereen dezelfde rechten moeten hebben, maar in werkelijkheid wordt de kloof tussen rijk en arm groter. Als je de marktidee verder doorduwt, krijg je een neoliberale nachtmerrie waarin alles alleen maar wordt gemeten aan de hand van economische waarde. En dat reduceert ons allemaal tot consumenten. Als mens heb je rechten onder alle omstandigheden, in principe dan. Als consument heb je alleen rechten zolang je geld hebt, anders val je buiten het systeem.”
Oké, dus een markt werkt in de praktijk niet inclusief en gelijkwaardig, twee dingen die traditioneel als links worden gezien. Je zegt in je boek 'Wie zich niet meer thuis voelt bij die liberale droom, vlucht naar het autoritaire antwoord op de ijzige vrijheid van de markt.'
“Ja. Mensen die comfortabel kunnen leven binnen die droom zijn de winnaars. Voor de rest is de markt juist een bedreiging. Die mensen vragen zich af: wie ben ik, waar hoor ik dan eigenlijk? In deze neoliberale markt heb je een kloof tussen de vakarbeiders wiens salarissen niet is gestegen in de laatste veertig jaar enerzijds en de nieuwe klasse van miljardairs anderzijds. Er zijn steeds meer mensen die zeggen: de wereld van de markt is niet voor mij, ik wil terug naar iets stabieler, ik wil iemand die me zeg hoe het is en onze stemmen hoort. Dat noem ik de autoritaire droom.”
Hoe kijk jij als historicus, met die autoritaire droom in het achterhoofd, naar de verkiezing van Trump?
“Er zijn parallellen te trekken, maar een nieuwe autoritaire democratie kan heel goed zonder het visuele vocabulaire van de jaren ‘30. Je kunt ze beide beter zien als een opstand tegen de alles vermorzelende moderniteit. Die moet getemd worden, moet zorgen voor welvaart zonder maatschappelijke verandering.”
“Dat gebeurt niet alleen in de westerse wereld, maar ook in diens voormalige koloniën. Europese maatschappijen zijn veranderd in vierhonderd jaar tijd, in veel landen in Afrika en Azië is dit een proces die pas sinds de jaren zestig plaatsvindt. Binnen die vijftig, zestig jaar moesten zij alles aanpassen: een ander alfabet en meeteenheden leren, anders kleden, een ander idee over ‘familie’, enzovoort. Als dat allemaal uit één hoek komt, het westen, dan kun je je goed voorstellen dat jonge mensen daar boos om worden en zich vernederd voelen. ‘Onze cultuur telt niet meer, die van hen zegt ons steeds wat we moeten doen.’ Tel daarbij economische ongelijkheid en de geschiedenis van het kolonialisme, en dan krijg je terrorisme.”
Kunnen we uit alle chaos en verrassende wendingen een les trekken?
“De les moet zijn dat we niet veel tijd hebben en dat alles, ik herhaal alles, op het spel staat. Het idee van mensenrechten, het idee van democratie: alles. Grote energieën als klimaatverandering en digitalisering zitten al in onze maatschappij en dat gaat alsmaar nog sterker worden. De vraag is niet of wij dat leuk vinden of niet, maar: willen we met de toekomst leven die wij hebben gemaakt of de toekomst die wij hebben laten gebeuren?”
Meer over het boek Wat op het spel staat van Philipp Blom lees je hierrrr.
Headerillustratie: Hannah Vischer
