Terug naar Brandpunt+
Onze obsessie met risicobeperking slaat écht door, waarschuwt deze hoogleraar
- Interview
- 16 maa 2018
- 10 minuten leestijd
De sleepwet? Volgens Jan Smits (64) moet het debat vooral gaan over de invloed van technologie op mensenrechten. "We hebben er tweeduizend jaar over gedaan om die te veroveren. Hoe kan het zijn dat we ze in twintig jaar in de prullenbak hebben gegooid?”
Lief dagboek, 5 maart
Over twee weken moeten we stemmen over de gemeenteraad en de Sleepwet. Ik heb nog geen idee of ik voor of tegen die wet ben. Morgenavond ga ik bij Jan Smits langs. Je weet wel, die kritische hoogleraar die ik een half jaar geleden mocht interviewen. Mooie vent. Andere hoogleraren noemden de nieuwe wet – die veiligheidsdiensten meer bevoegdheden geeft – hartstikke prima en zelfs noodzakelijk. Smits kwam met dikke one-liners over massale schending van mensenrechten en het kapottrekken van het hele bouwwerk. Ik zou het niet erg vinden als hij me tegen de wet weet te keren.
Dan hoef ik er zelf in ieder geval niet meer over na te denken.
Dinsdagavond, 6 maart. Ik zit tegenover Jan Smits (64) in zijn bovenwoning in een Utrechts wijk met deftige huizen. Op straat houden elektrische bakfietsen de wacht. De bijna-emeritus hoogleraar Recht en Techniek heeft een soort pyjama aan. Zijn huispak, zegt hij nuchter, want hij heeft de hele dag geschreven. We drinken thee en ik vraag terloops of het een beetje lukt om de Sleepwet kapot te trekken bij het Europese Hof voor de Rechten van de Mens.
Hij lacht. "Dat duurt zes jaar, jongen."
Met goedkeuring van de informatierechtsdeskundige zet ik de opname-app op mijn telefoon aan. Ik sla mijn boekje open en wijs Smits op kritiek van een collega, die me er op wees dat we de Sleepwet hard nodig hebben, bijvoorbeeld tegen economische cyberaanvallen.
Volgens uw collega’s zijn we zonder Sleepwet slechter af, want gevaar. Klopt dat?
“Niet helemaal. De Sleepwet maakt onze situatie óók gevaarlijker. De inlichtingendiensten kunnen straks bijvoorbeeld ook naar het buitenland ‘slepen’, dat wil zeggen ongericht grote hoeveelheden data aftappen. Doe dat elders, en je nodigt andere landen uit om hetzelfde bij Nederland te doen.”
En terrorisme dan? De bestrijding daarvan was het voornaamste argument om de Sleepwet erdoor te krijgen.
“We hebben een obsessie met risicobeperking. Kijk naar de hoeveelheid ongelukken van mensen die na 9/11 met de auto in plaats van het vliegtuig gingen. Het sterftecijfer daar ligt hoger dan dat van de aanslag zelf. We moeten accepteren dat we nu eenmaal niet in een risicoloze maatschappij leven.”
Stel: in Amsterdam wordt in 2018 een aanslag gepleegd die voorkomen had kunnen worden door de Sleepwet. Houdt u dan uw standpunt aan?
“Verkeerde beslissingen zijn nooit mensenlevens waard. Maar wie kan mij garanderen dat een of andere malloot bij de AIVD geen fouten maakt? Sterker nog: we hebben geen idee of de AIVD klaar is voor zulke bevoegdheden. Dat is namelijk geheim. Terwijl de data van AIVD in theorie niet perfect is beveiligd. Echt. Het is tegenwoordig moeilijker om de AIVD te hacken, maar wie dat eenmaal lukt – de Russen, ik noem maar een zijstraat – heeft toegang tot alla data die straks door die Sleepwet is vergaard. Die wint de jackpot.”
Jan Smits.
Twijfelt u echt aan de kunde van de AIVD?
“Het is in de gewone ICT-wereld al moeilijk om goede mensen te vinden. Ik kan me niet voorstellen dat de AIVD het lukt om dat uitsluitend wél te doen. De bevoegdheden worden nu flink uitgebreid. Dat leidt ook tot een vergrote kans op fouten."
U bent tegen de nieuwe wet en de AIVD-upgrade die daarbij hoort. Wat zou ons dan wel veiliger maken?
“Ik ben misschien oud, maar de AIVD kan beter investeren in old-fashioned spionage. Het lijkt gemakkelijker en goedkoper dan steeds meer software en computerkracht te kopen. Terwijl het opleiden van meer spionnen veel effectiever zou zijn.”
Is dat niet een te romantisch idee? Alsof we zo een blik Nederlandse James Bonds kunnen opentrekken?
“Luister: twee jaar geleden bleek een student bij ons in Eindhoven een spion te zijn voor de Russische overheid. Die hebben ze gepakt in Duitsland. Heb je ooit van meneer Khan gehoord? Dat was de grootste spionagezaak van de Nederland geschiedenis. Die man heeft als Pakistaan in Eindhoven gestudeerd en is daarna bij het ultra-centrifugecentrum in Hengelo gaan werken. Die heeft er in zijn eentje voor gezorgd dat de Noord-Koreanen, Pakistan, India en een paar Arabische staten kernwapens kunnen maken. Hoe je uranium verrijkt, door middel van spinning, heeft hij meegenomen vanuit Nederland. Zo iemand hou je tegenwoordig met die Sleepwet echt niet tegen.”
Ik noem de Sleepwet de overheidskers op de datarovers-taart
Wat is uw voornaamste kritiekpunt op de Sleepwet?
“Het gaat mij niet om details als het gebrekkige toezicht zoals opgenomen in de wet. Dat deugt niet, maar ik maak me vooral zorgen over de bredere context. Ik beschouw het als een sluitstuk waarin nu weer de overheid, dan weer allerlei private partijen steeds meer grip en greep krijgen op onze persoonlijke data. Beiden met nul eerbied voor mensenrechten. Ik noem de Sleepwet de overheidskers op de datarovers-taart.”
Wat bedoelt u?
“Kijk, het belangrijkste aan dit referendum vind ik dat we nu eindelijk de discussie voeren. Niet over privacy: daar zijn we voorbij. Daarvoor is onze omarming van technologie te joviaal, die privacy hebben we zelf afgegeven. De discussie moet gaan over de manier waarop technologie onze mensenrechten schendt. "We hebben er tweeduizend jaar over gedaan om die te veroveren. Hoe kan het zijn dat we ze in twintig jaar in de prullenbak hebben gegooid?”
Welke mensenrechten worden dan geschonden?
“Het recht op brief-, mail- of correspondentiegeheim. Door Google die al je mails scant, bijvoorbeeld. Of het recht op lichamelijke integriteit. Dat niet-dokters van je lichaam af moeten blijven, en de overheid al helemaal. We dragen smartwatches met e-health apps, we meten onze hartslag met infraroodsensors. Wie zegt dat Samsung die gegevens niet ergens in een cloud in Azië opslaat? Het is helemaal niet duidelijk waar die persoonlijke gegevens jurisdictioneel zijn – ik kan het weten, ik hou me nu veertig jaar bezig met de materie.”
"Straks krijg ik geen verzekering meer omdat ik twee zakjes winegums per dag eet." Foto: Dominic Lockyer/cc/Flickr
“Stel: een Chinese ondernemer koopt een zorgverzekeraar in Nederland. En die heeft de beschikking over de data die in Azië verzameld is door Samsung. Daarin staat bijvoorbeeld dat ik twee zakjes winegums per dag eet. Op een gegeven moment zeggen ze: meneer Smits, u krijgt geen verzekering meer, want u heeft veel te veel suiker gegeten. Mijn punt is: je kan nu nog niet zien wat de gevolgen van de persoonlijke datavergaring gaan zijn.”
Wat heeft dat met de Sleepwet te maken?
“De nieuwe wet gaat over veel meer dan alleen het ongericht aftappen van grote groepen mensen. De data die Google en Facebook van je verzamelen, slaan ze ergens in een warehouse op. Met de nieuwe wet kan de overheid ook daar veel gemakkelijker bij.”
Het referendum is raadgevend, het gaat de wet niet tegenhouden. Is dat voor u dan niet frustrerend?
“Nee. Ik ben blij dat er nu discussie is. Dat de initiatiefnemers er voor hebben gezorgd dat er bij Radar een stevige discussie werd gevoerd. Dat iedereen op kosten van de belastingbetaler een folder op de mat heeft gekregen over het referendum en de wet. Ik ben tegen de Sleepwet. Maar als er een mooie discussie is geweest – niet vanuit angst maar met het oog op de schending van onze mensenrechten – en iedereen blijkt toch voor de wet te zijn, dan leg ik me d'r bij neer.”
We zijn een uur verder en de thee is op. De hoogleraar laat me zijn speciale WiFi-routers en thermostaat zien waarmee hij zo veel mogelijk surveillance vermijdt. Om mijn vraag of hij zijn wietplantages verborgen probeert te houden, kan hij gelukkig lachen. Hij laat me zijn telefoon zien: de locatievoorzieningen staan altijd uit en als zoekmachine gebruikt hij het anonieme DuckDuckGo. Soms vraagt hij bij de overheid op welke partijen gegevens van hem hebben opgevraagd – dat mag elke burger eens per jaar gratis.
Zijn inspanningen brengen bij mij – als vrolijk naïeve twintiger – een combinatie van bewondering en beladenheid teweeg.
Heel eerlijk: ik heb geen idee of ik nou voor of tegen de Sleepwet moet stemmen.
“Ik ben niet ter aarde om anderen over te halen. Ik snap ook wel dat de argumenten niet supersterk zijn, als je puur en alleen naar de Sleepwet kijkt. Maar ik zie het als gevolg van wat er de afgelopen twintig jaar is gebeurd met onze privacy. Ik snap wel dat veel mensen onverschillig blijven. Het is makkelijk om je kop in het zand te steken.“
Wat kunnen we dan doen om die onverschilligheid aan te vechten?
“Kijk eens op Facebook wat je advertentievoorkeuren zijn. Dat is wie zij denken dat jij bent. Ik schrok me rot toen ik dat zag. Of je myaccount van Google. Verschrikkelijk. Ik vecht al mijn hele leven tegen die onverschilligheid. “
Logisch, want het is uw beroep. U bent informatierechtsgeleerde.
"Het is ook jouw beroep, als journalist. Jij moet je bronnen beschermen."
Maar toch: als jong mens heb ik genoeg dingen aan mijn hoofd die ik belangrijk vind. Voor mijn gevoel past dit er niet echt bij. Het is abstract en ik voel me er machteloos over.
“Onderken dan tenminste wat er aan de hand is. Als er iemand reden heeft om zich machteloos te voelen, dan ben ik het. Ik roep dit al vijfentwintig jaar en het heeft nog nooit een opstand op geleverd. Ook niet bij mijn studenten.”
Als ik in deze tijd was opgegroeid, had ik nooit hoogleraar kunnen worden
Bent u ook niet gewoon een beetje paranoïde?
“Nee. Stel dat je tegenwoordig een heftige puber bent. Alles wordt geregistreerd. Je wil solliciteren bij de politie, maar je komt er niet in terwijl je –“
Was u ook zo’n puber?
“Mijn eigen vader overleed op mijn dertiende, dan word je doorgaans niet zo bot. Maar ik heb het ruimschoots ingehaald tussen mijn een- en achtentwintigste. Toen heb ik allemaal dingen uitgevreten die–“
Wat voor dingen?
“Dat ga ik jou niet vertellen. Laat ik het erbij houden dat als ik in deze tijd was opgegroeid, ik nooit hoogleraar had kunnen worden. Dan was dat allemaal bekend geweest. Dan had het op Twitter gestaan, of op Instagram. Niet alleen slechte dingen; ik werkte in mijn studententijd ook als rechtswinkelier. Ik heb huur-rottigheidjes uitgehaald om ouden van dagen te beschermen en fake-brieven naar de autoriteiten gestuurd. Een keer heb ik zelfs samen met een meisje bij haar vader naar binnen gegaan om haar paspoort terug te pakken dat hij van haar had afgepakt. Hij wilde niet dat ze met haar Marokkaanse vriend op vakantie ging.”
Heldhaftig. Wat zou iedereen nog moeten doen voordat ze gaan stemmen?
“Besef hoeveel persoonlijke data van je wordt verzameld. Een smartwatch kan precies zien wanneer je aan het neuken of je aan het aftrekken bent – als je dat ding tenminste omhoudt. Je hoeft je daar niet voor te schamen, maar wil je dat het ergens in een Cloud komt waarvan jij geen idee hebt wie erbij kan en wanneer? Die vraag moet je jezelf stellen voordat je gaat stemmen."
