Zo kun je er zijn voor een slachtoffer van seksueel geweld

Het enorme taboe dat rust op seksueel geweld lijkt eindelijk iets af te brokkelen. Toch weten veel mensen niet hoe ze moeten reageren als een bekende een nare ervaring met ze deelt. Met deze tips helpen we je op weg.

Wie de cijfers over seksueel geweld in Nederland goed tot zich door laat dringen, knippert waarschijnlijk even met de ogen. Volgens de laatste gegevens heeft 22 procent van de vrouwen en 6 procent van de mannen ooit tegen hun wil in een seksuele handeling uitgevoerd of ondergaan. Een op de acht Nederlandse vrouwen is in haar leven verkracht. Wordt ongewild zoenen of aanraken meegerekend, dan heeft zelfs meer dan de helft van de vrouwen en een op de vijf mannen een ervaring met seksueel geweld. 

Mede dankzij de #MeToo-beweging en het activisme dat zich de laatste jaren heeft georganiseerd rondom de rechten van vrouwen en seksuele minderheden, lijkt het enorme taboe dat al eeuwen rust op seksueel geweld eindelijk iets af te brokkelen. Toch blijft het praten over zo’n complex en gevoelig onderwerp in praktijk vaak ingewikkeld. Komt iemand ervoor uit dat hij, zij of hen is aangerand, misbruikt, verkracht, of een andere vorm van seksueel geweld heeft meegemaakt, dan kan het flink zoeken zijn naar de juiste houding en woorden.

Met welke reactie biedt je steun, en wat werkt juist averechts? Om je op weg te helpen, doken we in de beschikbare literatuur en vroegen we Sara Dekker (32) om advies. Sara is bestuursvoorzitter van Together We Rise, een stichting die ondersteuning biedt aan slachtoffers van seksueel geweld die (nog) niet in behandeling zijn voor traumatherapie.

Zie hier de belangrijkste tips.

Laat de ander praten en luister

"Met het bieden van een luisterend oor kun je al heel veel voor een slachtoffer betekenen”, zegt Sara. Alle medewerkers van haar stichting zijn ervaringsdeskundigen. Zelf werd Sara als kind misbruikt, een ervaring die ze ruim twintig jaar later na een lang proces leerde verwerken.

“Als iemand ervoor uitkomt te zijn misbruikt, zijn toehoorders vaak geneigd om heel veel vragen te stellen. Over wie de dader is, waar en wanneer het gebeurde en wat er allemaal aan vooraf ging”, licht de voorzitter toe. “Maar die details hoef je helemaal niet te kennen om support te kunnen bieden. Laat de ander zelf kiezen wat ‘ie kwijt wil en zeg om te beginnen dat je blij bent dat diegene het met je deelt.”

Vraag of het oké is om je naaste aan te raken

Wanneer iemand vertelt over een ervaring met seksueel geweld, roept dat bij die persoon vaak de nodige emoties en herinneringen op. Intuïtief kun je dan misschien een knuffel willen geven of een arm om iemand heen willen slaan, maar een aanraking kan soms juist triggerend werken. “Ren niet meteen op iemand af voor een knuffel”, zegt Sara. “Stel eerst de vraag: ‘vind je het goed als ik je aanraak?’ Geef ook daarin de ander de regie.” 

Wees geen victim-blamer 

Voor een groot deel van de slachtoffers is het moeilijk te accepteren dat ze daadwerkelijk slachtoffer zijn (geweest) van een vorm van seksueel geweld. Veel van hen worden geplaagd door innerlijke twijfel over of ze het geweld hadden kunnen voorkomen, waarom ze zich niet hebben verweerd en waarom ze niet eerder om hulp hebben gevraagd. “Zelfbeschuldiging en schaamte komen ontzettend veel voor”, zegt Sara. “Juist daarom is het zo belangrijk dat je als naaste geen dingen zegt die dat gevoel opwekken of versterken.”

Dat doe je allereerst door de ervaring die iemand met je deelt niet in twijfel te trekken. “Laat merken dat je de ander gelooft en wees terughoudend met waarom-vragen”, adviseert Sara. “Zoals waarom iemand met de dader mee naar huis is gegaan of waarom diegene niet in verzet kwam toen er een eerste grens werd overschreden. Die vragen kunnen ervoor zorgen dat een slachtoffer zich onbedoeld verantwoordelijk voelt voor iets waar hij of zij helemaal niets aan kan doen.” Ook het bagatelliseren of relativeren van een verhaal is een no-go, zelfs al denk je dat je iemand daarmee troost.

Want als er iets is dat onderzoek keer op keer laat zien, dan is het wel hoe ongelooflijk schadelijk het psychische effect van victim-blaming is. Victim-blaming staat voor alle direct of indirect beschuldigende reacties die een slachtoffer van seksueel geweld krijgt nadat hij, zij of hen een ervaring deelt. In deze presentatie van Iva Bicanic, hoofd van het Centrum Seksueel Geweld, maakt zij goed duidelijk welke beschuldigende reacties slachtoffers zoal krijgen en wat dat met ze doet.

Begrijp dat het brein van iemand die seksueel geweld meemaakt meestal in een overlevingsmodus staat

De welbekende fight-(vechten), flight-(vluchten) or freeze-(bevriezen) reactie die zich in onze hersenen voordoet wanneer acuut gevaar dreigt, speelt ook op bij seksueel geweld. In zeventig procent van de gevallen werkt een slachtoffer mee of is er sprake van ‘bevriezing’. De overlevingsstand die in het brein wordt aangewakkerd, maakt dat een lichaam verstijft of verslapt, iemand kan dissociëren (tijdelijk buiten zichzelf treedt) en een fysieke of verbale reactie überhaupt niet meer mogelijk is.

“De gedachte dat je zelf ook in zo’n machteloze situatie terecht zou kunnen komen, is voor veel toehoorders beangstigend”, vertelt Sara. “De wereld waarvan je dacht dat het veilig is, blijkt ineens helemaal niet zo veilig. Daarom zijn mensen geneigd om al die waarom-vragen te stellen en soms onbedoeld aan victim-blaming te doen: zo blijft de illusie bestaan dat zij in dezelfde situatie anders hadden gehandeld. Dat ze geen slachtoffer waren geweest. Maar de realiteit is dat je nooit weet hoe jij je zou gedragen totdat je seksueel geweld zelf meemaakt.”

Oordeel niet over de mentale impact

De mentale impact of het trauma dat volgt op seksueel geweld kan lang niet altijd worden voorspeld op basis van de vorm, duur of de fysieke agressie. “Of je nou kort wordt betast op straat, aangerand in een club of bent verkracht binnen een relatie: de gevoelens van angst, schuld en schaamte zijn vaak hetzelfde”, zegt Sara. “Het verschil zit hem in de intensiteit waarmee de gevoelens worden ervaren en de tijd die nodig is om het te kunnen verwerken.”

Ook is het goed mogelijk dat een trauma en bijbehorende gevoelens van angst, schaamte en somberte pas jaren na een gebeurtenis aan de oppervlakte komen. “Zelf kwam ik zo’n twintig jaar na het misbruik tot de realisatie dat het toch meer effect heeft gehad op mijn leven en persoon dan ik tot die tijd dacht”, vertelt Sara. Hou je oordeel dus achterwege als iemand zijn of haar psychische klachten met je deelt, en bagatelliseert ze niet.

Zet de ander niet onder druk om actie te ondernemen 

Hoor je voor het eerst over het onrecht dat je vriend, vriendin, familielid of partner is aangedaan, dan kun je de neiging hebben om tot concrete actie over te gaan. “Informatie inwinnen bij organisaties, de contactgegevens van professionele hulpverleners noteren en je naaste aansporen om er iets mee te doen, is natuurlijk hartstikke goed bedoeld”, zegt Sara. “Maar lang niet iedereen is daar meteen aan toe. Het vertellen is al een enorme drempel, soms heeft iemand maanden of zelfs jaren nodig voor een volgende stap.”

Dat geldt bijvoorbeeld ook voor traumatherapie. “Voor zo’n therapie moet je je emotioneel klaar voelen, dat kan soms even duren. En het blijft een onderdeel van een breder verwerkingsproces”, zegt de voorzitter. Vertelt iemand recent te zijn verkracht of misbruikt, dan doe je er volgens Sara wel goed aan om diegene te wijzen op de hulp die Centrum Seksueel Geweld in de eerste week kan bieden. “De eerste zeven dagen na het voorval kun je voorrang krijgen op psychische hulp. En binnen 72 uur kunnen ze je helpen met sporenonderzoek. Mocht je er later voor kiezen om aangifte te doen, dan kunnen de sporen van de dader die zijn veiliggesteld met jouw toestemming worden gebruikt.”

Hier lees je meer informatie over aangifte en sporenonderzoek na seksueel geweld. En hier staat uitgelegd hoe een eventuele strafprocedure in zijn werk gaat.

Voel je eigen grenzen aan en spreek ze uit

Steun bieden aan een slachtoffer van seksueel geweld kan emotioneel belastend zijn. Misschien heb je zelf wel een nare ervaring waar je steeds aan wordt herinnerd of heb je wat tijd en ruimte nodig om een gesprek te verwerken. “Wees daar dan open en eerlijk over”, adviseert Sara. “Neem niet zomaar afstand zonder te vertellen waarom en probeer te bedenken op welke manier je er voor de ander kan en wilt zijn.”

Probeer ook geen beloftes te maken waar je later op terug moet komen. Bied dus enkel hulp aan bij het nemen van een bepaalde stap, zoals het vinden van een hulpverlener of het doen van aangifte, als je zeker weet dat je het kan bieden. “Anders kan een slachtoffer zich echt in de steek gelaten voelen”, zegt Sara.

Speciaal voor de omgeving van slachtoffers van seksueel geweld heeft Slachtofferhulp Nederland hier een online community opgericht.

Ga je naaste niet ineens anders behandelen

Er zijn talloze manieren om er te zijn voor iemand die seksueel geweld heeft meegemaakt. “Niet alles hoeft te draaien om het trauma of het slachtofferschap. Samen wandelen en leuke activiteiten ondernemen is óók waardevol”, licht Sara toe. “Je ziet soms dat mensen na zo’n eerste gesprek over een misbruikverleden of geweldsincident ineens heel voorzichtig met de ander omgaan. Terwijl het juist goed is om de fijne relatie die er bestaat, voort te zetten. Ben je gewend om samen iedere vrijdag een borrel te drinken? Blijf dat dan vooral doen.”

• Deel