Je moet nú stoppen je schuldig te voelen over het klimaat, zegt deze hippiefilosoof

"Dat je gisteravond vlees at, is statistisch gezien betekenisloos. Jij als individu hebt deze misère niet veroorzaakt, dat heeft de mensheid als geheel gedaan." Was getekend: Timothy Morton, die daarna uiteenzet hoe liefde klimaatverandering gaat verslaan. Want ja, de Brit is een trotse hippie.

De vakantie naar de Ierse bergen begint niet ideaal. Mijn vriendin blijkt aan de andere kant van het vliegtuig te zitten en heeft naast onze muziek ook nog de dropjes. In mijn eigen handbagage tref ik behalve schone onderbroeken alleen Being Ecological, een boek van Timothy Morton. Tijdens het opstijgen verlang ik naar salmiak en lees ik de turquoise letters op de achterflap. ‘Why is everything we know about ecology wrong?’

Als we in Dublin landen ben ik veertig bladzijden verder, een paar illusies armer en wat nieuwe inzichten rijker. Het voelt alsof mijn brein naar een mentale chiropractor is geweest. Volgens de Britse filosoof moeten we onze houding ten opzichte van het klimaatprobleem radicaal veranderen. Ideeën over natuur en cultuur zijn ouderwets, vrije wil is overschat en je hoeft helemaal niet ecologisch te worden – dat zou je namelijk al lang en breed zijn.

Als ik een paar dagen later een Lord of the Rings-achtige berg beklim, probeer ik op Timothy’s advies te bedenken hoe de rotsen en berggeiten met mijzelf in een ‘symbiotische verbinding’ staan.

Mijn vriendin zegt als ik mijn beslommeringen deel dat ze hoopt dat ik de volgende vakantie weer een normaal boek lees.

The Guardian noemde Timothy ‘de filosofieprofeet van het Antropoceen’. In zijn boeken vermijdt de beste man wetenschappelijke feiten en cijfers -  zijn interesse ligt bij onze denkbeelden over ecologie als geheel. Op Skype komt de 49-jarige inwoner van Houston, Texas over als die ene docent op de middelbare school die je stiekem na de les wilde high-fiven, omdat-ie in tegenstelling tot zijn collega's wél altijd grappig en enthousiast was.

Toen je gisteravond vlees at, was dat statistisch gezien betekenisloos. Echt, je hebt geen substantiële bijdrage geleverd aan deze misère

Je hebt kritiek op de manier waarop wetenschappers, politici en de media over het klimaat praten. Wat is precies het probleem?

“We hebben de neiging elkaar om de oren te slaan met data. In de krant verschijnen elke dag nieuwe feiten en cijfers over het milieu. Aan de andere kant wemelt het op de opiniepagina’s van de ecologische predikantenverhalen. We choqueren elkaar keer op keer, maar bereiken steeds dezelfde mensen.”

“Op die manier informatie over mensen uitstorten werkt niet. Voor het ene kamp is het alsof je vlak na het overlijden van hun moeder in hun oren tettert: ‘Besef je dat ze dood is?! Ze leeft niet meer, en haar lichaam vergaat straks ook nog.’ Niet prettig, natuurlijk. Bij het andere kamp komt het gewoon niet binnen op deze manier. En dat wil ik oplossen.”

Mooi. Hoe?

“Stap één is volgens mij: kap met je chronisch schuldig voelen. Jij als individu hebt global warming niet veroorzaakt, dat heeft de mensheid als geheel gedaan. Toen je gisteravond vlees at en vanochtend je auto startte, was dat statistisch gezien betekenisloos. Echt, je hebt geen substantiële bijdrage geleverd aan deze misère.”

Hoe moeten we ons dan voelen, volgens jou?

“Je bent niet schuldig, maar wel verantwoordelijk. Je hoeft iets niet te hebben veroorzaakt om er verantwoordelijk voor te zijn, geloof ik. De sleutel is begrip. Als je iemand naast je de straat ziet oprennen en begrijpt dat-ie aangereden gaat worden, vind ik dat je daar verantwoordelijk voor bent en hem van de weg moet sleuren. Als je ziet en begrijpt hoe global warming werkt, ben je daar evengoed verantwoordelijk voor.”

Als we solidair met andere levensvormen willen zijn, moeten we de tegenstelling natuur-cultuur laten vallen

Statistisch gezien maakt mijn handelen me toch net zo min verantwoordelijk als schuldig?

“Verantwoordelijkheid werkt fundamenteel anders dan schuld. Nogmaals: je ziet hoe we de planeet verkloten en begrijpt het ten volste, dus je bent er medeverantwoordelijk voor. Dat idee moeten we verspreiden.”

Daarvoor moeten we ook onze ideeën over natuur en cultuur bijstellen, schrijf je.

“Het hele idee van cultuur tegenover natuur is eeuwengeleden bedacht om mensen en hun omgeving los van elkaar te koppelen. Natuur is altijd iets waar je als mens doorheen loopt of over leest, en nooit iets waar je zelf deel van uitmaakt. Natuur is de ijsbeer die op de Noordpool zit, de bacteriën die onder het cement liggen, of het DNA dat diep in je lichaam zit. Dat idee van natuur is geen ecologisch, maar een ideologisch concept, ontworpen om mij als persoon te scheiden van het koraal of de ijsbeer. Als we solidair met andere levensvormen willen zijn, moeten we de tegenstelling natuur-cultuur laten vallen. We moeten naar een idee van ‘ecologie zonder natuur’, waar mensen net zo goed als eekhoorns en het koraalrif onderdeel zijn van hetzelfde ecosysteem.”

Ha. En wat bedoel je precies met ecologie?

“Het belangrijkste is het besef dat wij mensen verbonden zijn met andere levensvormen. Alle levensvormen op aarde bestaan al verschrikkelijk lang naast elkaar, en kunnen helemaal niet zonder elkaar. We hebben allerlei bacteriën in ons: ze zijn niet ‘mij’ ­– maar ze zijn ook weer wel mij. Ze regelen de vertering van mijn eten en andere handige zaken. Ze zitten in me. Ze leven allemaal op een manier samen – ook met mij - die je ongemakkelijke solidariteit met elkaar zou kunnen noemen.”

"Ik ben een filosoof, en dus min of meer per definitie een clown." Foto: Emilija Škarnulytė

Wie van Timothy een waterdichte wetenschappelijke verklaring verwacht over hoe alles en iedereen verbonden is, heeft pech. In zijn boek legt hij z’n ideeën liever aan de hand van metaforen uit films, zoals met de Force uit de Star Wars-films, als ‘an energyfield that surrounds and penetrates us, and that we can interact with, with both healing and destructive consequenses.’ De filosoof weet dat het wetenschappelijk geen hout snijdt, maar gelooft sterk in een een corny verpakking van zijn boodschap.

Die benadering ziet Timothy zelf dan ook eerder als kracht dan als zwakte. We zouden de cijfers en data en ‘uit onderzoek blijkt dat-jes’ inmiddels wel kennen, redeneert hij. Wetenschappers zouden te bang zijn om voor hippie te worden uitgemaakt. Zelf gelooft Timothy bijvoorbeeld dat films en kunst en de manier waarop we daarnaar kijken ons kan redden. Net zoals bij onze verhouding tot de planeet, worden we ook daar op een vreemde manier tot iets niet-menselijks aangetrokken. Bij een abstract schilderij weet niemand precies waar hij naar kijkt, en zijn klinkklare antwoorden dus ook niet nodig. Dan is het gewoon een kwestie van iets in je op nemen en even met je mee dragen. Nu ja.

Je hebt moeite met mensen die aan het einde van klimaatconferenties roepen: ‘Maar wat moeten we doen?!’

“Klopt.”

Toch wil ik je vragen: maar wat moeten we doen?

“Haha, vooropgesteld: ik ben een filosoof, en dus min of meer per definitie een clown. Het idee dat filosofie wijsheid is, klopt niet. Het is eerder de liefde voor wijsheid. Als je ergens van houdt, laat je het mysterieus zijn. Ik wil me niet manifesteren als wat men tegenwoordig een mansplainer noemt: iemand die denkt alles te weten of begrijpen, en dat om de haverklap verkondigt.”

Oké, nogmaals: wat moeten we doen?

“Dit gaat raar klinken, maar: verzet je tegen racisme en misogynie­. Verzet je er tegen, met alles wat je hebt.”

Is er iets mis met onze Skype-verbinding? We hebben het toch over het milieu?

“Wacht, laat me het uitleggen. Informatie met cijfers over vissen en koraal blijven dumpen werkt niet, dat is inmiddels wel duidelijk. We moeten eerst een stap terug zetten in de schakel van levensvormen waar we om geven. Het verschil tussen mij en ijsberen is voor een mens vergelijkbaar met het verschil tussen mij en ‘verachtelijke anderen’, inderdaad, het idee achter racisme. Daar moeten we van af.”

Pas als we solidair zijn met alle mensen, kunnen we solidair worden met niet-menselijke wezens die ons leven mogelijk maken, zoals bijen, bacteriën en insecten

Ik snap nog niet helemaal hoe dat ons klimaatprobleem gaat oplossen, vrees ik.

“Het zou effectiever werken dan een preek over waarom je van vissen moet houden, dat beloof ik je. Racisme en vrouwenhaat komen voort uit anderen als minderwaardig zien ten opzichte van jezelf. Om dichter bij de ijsbeer of bij een bacterie te komen, moet je de ijsbeer of de bacterie zien als verbonden met jezelf. Om dat te kunnen, moet ik mezelf eerst verbonden voelen met wezens die dichter bij me staan – mensen dus. Nogmaals: het gaat erom dat je met meer bezig bent dan met alleen je eigen toko. We moeten onszelf meer zien als collectief. Zwarte mensen, witte mensen, mannen, vrouwen – solidair met elkaar. Pas daarna kunnen we solidair worden met niet-menselijke wezens die ons leven mogelijk maken, zoals bijen, bacteriën en insecten.”

Klinkt vergezocht, Tim.

“Het probleem is, Maarten, als we zo doorgaan, als we in een Christelijke biechtmodus blijven praten, bereiken we geen donder. Nu hoor je mensen zeggen: ‘We zijn de lul! Hoe kan ik in hemelsnaam een beter mens worden?’ Dat is een ouderwetse, religieuze manier van denken en redeneren. En een schadelijke, want het helpt niet als we continu tegen elkaar te zeggen hoe slecht we wel niet zijn. Nee, we moeten toe naar wat ik de ecologische modus noem, daar worden we behulpzamer van. Je kan beter dat kleine beetje moeite doen om te bedenken dat al het leven op aarde met elkaar verbonden is. Je hoeft niet ecologisch bewust te raken – dat ben je al.”

Dus we proberen het te hard?

“Precies. Die gillende krantenkoppen en wanhopige mensen gaan het tij niet keren. Nee, echt, dat ecologisch bewustzijn gaat ons redden. Want als mens ben je maar een klein schakeltje in een groter ecosysteem, en door te ontspannen gaat het makkelijker worden om je omgeving goed te behandelen. We hoeven geen ingewikkelde nieuwe theorieën te verzinnen. We moeten alleen onze ogen openen en zien wat er al is. Ga Avatar van James Camaron bijvoorbeeld nog eens kijken, en check hoe respectvol die blauwe wezens met hun heilige bomen omgaan. Dat kunnen wij ook.”

Jij zegt ook: we moeten van efficiëntie naar liefde. In Nederland zou je daar een tegeltjeswijsheid van kunnen makken. Kan je het ook uitleggen?

“Het idee dat we alles efficiënt moeten doen, is simpelweg lariekoek. Het is de manier waarop oliemaatschappijen denken. In een ecologische tijd – waarin we op zonne- en windenergie willen leven – moeten we efficiëntie laten vallen. Stel: een paar eeuwen geleden laat een jongen een traantje omdat er voor zijn ogen een paard wordt geslagen met een zweep. Iedereen had gezegd: wat een aansteller, cry me a river. Inmiddels huilen de meesten mensen waarschijnlijk als ze moeten toekijken hoe een paard wordt afgetuigd. Die jongen was iets futuristisch aan het doen, maar het zag er destijds kinderachtig uit. Van ‘efficiëntie naar liefde gaan’ klinkt ontzettend kinderachtig. Alleen is het wél de toekomst.”

Is ‘liefde’ niet een veel te zoetsappig wapen in de strijd tegen - jouw woorden - 'het einde van de wereld'?

“Nee. Liefde impliceert: waarderen en koesteren dat je iets niet geheel kan begrijpen of beheersen. Als je in een relatie je geliefde wil vastketenen, ben je een control freak en een tikje obsessief. Sterker nog, het zal het samenzijn vermoedelijk verwoesten. Je moet kunnen genieten van het gebrek aan controle, er om kunnen lachen. In zekere zin zijn we allemaal fuck-ups, zeker als het om het klimaat gaat. Maar als je in een foetushouding blijft liggen jammeren, los je niets op. Lachen is een vorm van het accepteren van de vreemde situatie waar we in zitten. Door te lachen draag je de tragedie en kan je actie ondernemen.”

Ecologisch Wezen, de Nederlandse vertaling van Being Ecological, verscheen op 27 februari bij uitgeverij Ten Have. Op 22 maart gaat Timothy Morton in de Oude Lutherse Kerk in Amsterdam in gesprek met Denker des Vaderlands René ten Bos. Kaartjes daarvoor fix je hierrr.

• Deel

Maarten van Gestel