Waarom we massaal risico’s nemen om tegen racisme te protesteren, volgens een expert

We riskeren besmetting op corona, repressie en kritiek, maar staan er toch. "Uiteindelijk gaan mensen de straat op omdat ze worden gevraagd door vrienden."

De Nederlandse antiracisme-protesten die vorige week maandag in Amsterdam begonnen in navolging van de Black Lives Matter-protesten in Amerika krijgen zowel kritiek als bijval. Na het protest op de Dam ging ik naar huis en las ik onder meer reacties als ‘heb je die hippies weer’ en ‘belangrijk onderwerp, maar protesteren helpt amper en is gevaarlijk nu’. 

Tegelijkertijd voelt het heel logisch om de straat op te gaan. Waarom mensen het gevoel hadden dat ze dat moesten doen, heb je de afgelopen week niet kunnen missen in oude en nieuwe media: mensen lijden onder onrecht, onder racisme, delen schrijnende verhalen over politiegeweld, etnisch geprofileerd worden en het gevoel buitengesloten te worden. 

Om het bij mezelf te houden: ik ging de straat op vanwege de beelden in Amerika van een stervende George Floyd, van walging over verder escalerend politiegeweld tegen demonstranten en een gevoel van onrechtvaardigheid dat moest worden rechtgezet - ook in Nederland.

Maar ondanks die gevoelens bekroop me ook het gevoel van absurditeit dat ik daar stond. Het zette me aan het denken: het centrum van Amsterdam, en daarna Rotterdam, Groningen, Utrecht en de talloze andere plekken waar mensen op de been kwamen stond vol slimme, jonge mensen. Die gingen erop uit om hun gezondheid, mogelijke repressie en bakken aan kritiek te riskeren, alleen maar om, ja wat, hun stem te laten horen? Waarom zou je met een groep mensen op straat staan en dingen roepen überhaupt iets helpen of uithalen?

Ik was benieuwd geworden wat de wetenschap daarvan zegt. Prof. dr. Jacquelien van Stekelenburg onderzoekt de redenen waarom mensen protesteren en zij wilde vanuit haar expertise reageren op de protesten van nu en op mijn vragen rondom het protest. 

Waarom protesteren mensen?

“Dat is een vraag die je kan beantwoorden in termen van motieven en in termen van sociale dynamiek. In het onderzoek naar protesten hebben we ongeveer vijf verschillende motieven onderscheiden. Ik zal die kort toelichten.”

“Een instrumenteel motief stelt bijvoorbeeld dat mensen protesteren om een concreet doel te bereiken. Je vraagt je af: is een protest effectief om de kwestie waar ik me druk over maak op te lossen? Zo ja, dan ga je protesteren.”

“Het identiteits-motief draait om de veronderstelling dat je, naarmate je je sterker identificeert met een groep, sterker geneigd bent te protesteren als deze groep onrecht wordt aangedaan. Want als je je sterk met zo’n groep identificeert, ben je meer betrokken en worden grieven voor die groep en de emoties die erbij komen eerder door jou gevoeld.”

“Het expressieve-motief heeft te maken met normen en waarden. Als je iets in je omgeving ziet wat lijnrecht indruist tegen wat jij goed vindt, laat jij vervolgens zien dat je het er niet mee eens bent. Bij de anti-racismeprotesten is dat een belangrijk motief. Je ziet trouwens hier ook dat er overlap zit tussen deze twee motieven, want uit al mijn onderzoeken waarbij ik mensen vroeg naar waarom ze protesteren, is zelfs bij het meest instrumentele protest een element van solidariteit tonen met anderen belangrijk.” 

“Als je als grote groep ergens staat, zal de politiek eerder naar je luisteren.”

“Nog een motief is wat we ‘embeddedness’ noemen: ingebed zijn. Als je bij een netwerk hoort, kan je samen meer doen. Als je als grote groep ergens staat, zal de politiek eerder naar je luisteren. Dat heeft ook weer te maken met de eigen identiteitsvorming; in en tijdens een protest groeit je eigen besef van moraliteit en ideologie. Die aspecten groeien daarnaast in de groep mee. Met je mede-protestanten deel je informatie, links naar artikelen en zo vorm je je mening sterker.” 

“Aan dit alles ligt het motief ‘emotie’ echt ten grondslag. Alles wat bijdraagt aan protest wordt aangezet door emoties. Dat hoor je nu ook enorm bij de anti-racismedemonstraties: termen als ‘de ervaren pijn rond racisme’ en ‘de ervaren verontwaardiging’. Mensen verwijzen direct naar zulke emoties als motivatie om te gaan protesteren.”

En wat is het sociale aspect van de reden om te demonstreren?

“Een protest is eigenlijk altijd het gevolg van een proces van mobilisering. Mensen gaan niet van ‘niet de straat op’ naar ‘wel de straat op’. Het is een proces met tussenstadia, die grof gezegd lopen van bewustzijn, naar consensus, naar actie-mobilisatie.”

“Het begint met dat je je betrokken voelt bij een groep, of omdat je bij de groep hoort of omdat je er solidair mee bent. Dan volgt consensus-mobilisatie: een persoon of organisatie die daadwerkelijk begint te mobiliseren. Die leggen eigenlijk altijd een frame op de werkelijkheid, door min of meer antwoord te geven op vragen als: ‘Wat is er aan de hand? Waarom is dit niet oké? Wie achten wij de schuldigen? Wat kunnen we doen?’”

“Protesteren gaat over collectieve actie”

“De volgende stap is actie-mobilisatie: dat gebeurt vanuit social media-netwerken. Daarop volgt sociale dynamiek. Mensen bespreken met elkaar waar het over gaat, online, face-to-face, en zo wordt langzaam individuele boosheid of grief een gedeeld aspect. Protesteren gaat over collectieve actie, dus er moet een gedeeld idee zijn van wat er aan de hand is. En dan volgt de vraag: ‘Gaan we erheen?’ Zeg je ja, dan word je aan je belofte gehouden. Dit is verreweg de belangrijkste voorspeller voor of mensen gaan demonstreren: of je gevraagd wordt of niet. We hebben dat in heel klassiek onderzoek aangetoond, rondom de grootste demonstratie die ooit in Nederland werd gehouden, die rondom kruisraketten [in 1983, toen meer dan een half miljoen Nederlanders protesteerden]. Voor mensen die daar heen waren gegaan bleek grotendeels dat de doorslag werd gegeven doordat vrienden en kennissen ze hadden uitgenodigd.”

Waarom trotseren mensen kritiek en riskeren ze lijfsbehoud?

“Als mensen gaan protesteren, maken ze een afweging: wat is het risico op repressie, wat is de dreiging? Toen ik de discussies over de demonstratie op de Dam zag ontvouwen, leek het er voor mij sterk op dat de pandemie als een vorm van bedreiging werd gezien, maar wel als een zorgvuldig ingeschat risico.” 

“Een van mijn lopende onderzoeken is in Iran, waar ik mensen heb gevraagd wanneer ze de straat op gaan. De risico’s op represailles van de overheid en politie zijn daar enorm, dus je zet veel op het spel daar. Voor mijn gevoel is het risico op represailles ergens vergelijkbaar met dat van een besmetting. Het zijn factoren die demonstranten meenemen in hun overwegingen om wel of niet te gaan protesteren.”

“Bij een protest is er sprake van een kantelpunt: als er genoeg onrust of emoties zijn, gaan mensen de straat op. En als de gevaren dan te groot worden, gaat het protest online verder.”

Is protesteren effectief?

“Protesten hebben verschillende manieren om effectief te zijn. Een effect kan zijn dat het publieke bewustzijn rondom een kwestie groeit, doordat het vervolgens ook in de media besproken wordt. Een ander effect kan zijn dat de politiek een stap naar links of rechts doet, mede doordat een protest de publieke opinie beïnvloedt. Door een protest kan je beweging groeien.”

Bij de Occupy-protesten zeiden mensen: ‘Dat heeft toch geen zin?’ Een onderzoeker heeft vervolgens iets slims gedaan: die ging tellen hoe vaak het woord ‘ongelijkheid’ werd gebruikt in de media, voor en na Occupy. Het gebruik explodeerde. 

Als het gaat over onderwerpen als cultuurverandering of institutionele verandering, zoals bij grote, ingewikkelde zaken als racisme, is het belangrijk de publieke opinie te beïnvloeden. Je wil bewustzijn rondom die kwestie creëren en dat dan mobiliseren.

Die racisme-demonstraties nu zijn wat mij betreft zeker effectief. Kijk naar hoeveel aandacht er aan racisme wordt besteed en hoeveel erover gepraat wordt. Rutte zegt op tv dat hij van mening is veranderd over Zwarte Piet. Je ziet dat het overal besproken wordt. Iedereen kent de naam George Floyd inmiddels; in die zin denk ik: het is vreselijk dat zo’n incident moet gebeuren om het op de agenda te zetten, maar ik denk dat dat aspect van dit protest zeer effectief is.” 

~

(Lees www.withuiswerk.nl om je verder in te lichten over de staat van het racisme-discours en lees ook https://www.groene.nl/artikel/uit-de-defensieve-kramp en https://www.groene.nl/artikel/goede-bedoelingen-zijn-niet-genoeg). 

• Deel