De Friese atlete die sneller liep dan haar tijd
Een sfeerloze gymzaal. Niet de plek waar je een aangrijpend theaterstuk verwacht over gender, zwijgen en buitensluiting in de sportwereld. Maar precies hier, tussen de sportzaaltribunes en het echoënde geluid van sneakers, komt het verhaal van Foekje Dillema tot leven: de Friese atlete die sneller liep dan haar tijd, maar werd stilgezet voordat ze goed en wel op gang was gekomen.
Wanneer ik in Leeuwarden aankom om naar een repetitie van de theatervoorstelling Foekje van Tryater te kijken, check ik nog even dubbel of ik wel het goede adres heb doorgekregen. Ik rij namelijk het terrein van een middelbare school in Leeuwarden op. Terwijl een groepje jongens tegen de muur een sigaret opsteekt, bevestig ik de locatie: hier moet ik echt zijn.
Wanneer ik de deur opentrek van een gymzaal met de o zo bekende geur van linoleum, staat ze daar: Caroline Mgata.
Tussen het decor en de enorme tribune die de helft van de zaal vult nemen we plaats en begint ze te vertellen over de bijzondere theatervoorstelling over de Friese Foekje Dillema, waarin actrice Caroline een rol speelt. “De voorstelling gaat over praten en zwijgen”, vertelt Caroline, terwijl ze naar het podium kijkt dat bekleed is met een zeil waar de typische gekleurde lijnen van een sportzaalvloer op staan.
De Friese Fanny Blankers-Koen
Net na de Tweede Wereldoorlog bestormde de toen nog onbekende Foekje Dillema de atletiekbaan. Zonder goede training en sportuitrusting – ze bleek zelfs sprints te winnen op haar sokken – sleepte ze prijs na prijs binnen. Zelfs de sprintlegende en heersende kampioen van die tijd Fanny Blankers-Koen versloeg ze. Maar haar bijzondere achtergrond en opvallende uiterlijk zorgden voor argwaan. Foekje had namelijk brede schouders, een lage stem en een lichte baardgroei. De argwaan groeide zo erg dat Foekje een seksetest moest ondergaan, maar omdat ze die weigerde werd ze door de atletiekunie geschorst voor de rest van haar leven en moest ze al haar prijzen inleveren. Vanaf dat moment, in 1950, trekt Foekje zich terug in haar geboortedorp Burum en besluit nooit meer over haar verleden te praten. Tot 2007, het jaar dat ze overlijdt, zwijgt ze. Na haar dood blijkt uit haar DNA dat Foekje even veel mannelijke als vrouwelijke hormonen had.
Hier komt Kees Roorda in the picture. Schrijver en theatermaker Kees Roorda portretteerde het verhaal van Foekje Dillema door eerst de mensen om haar heen te spreken. Wat op het eerste gezicht een praktische overweging leek – Foekje kon nou eenmaal niet meer spreken over haar leven omdat ze er niet meer was – bleek uiteindelijk een metafoor voor het leven van de hardloopster. Haar verhaal is geschetst door de mensen om haar heen omdat ze er zelf nooit over wilde praten. Die metafoor is ook heel duidelijk aanwezig in de theatervoorstelling. De rol van Foekje wordt namelijk niet door een mens vertolkt. Midden op het podium staat een gele fauteuil: het symbool van de zwijgende Foekje.
Om de fauteuil komen allemaal verschillende geluiden en perspectieven tot stand, gespeeld door de acteurs. Caroline Mgata speelt onder andere Caster Semenya, de intersekse Zuid-Afrikaanse middellangeafstandsloper die vanwege geslachtskwesties ook niet mee mag doen aan de internationale competitie. Daarnaast speelt Mgata ook een amateursporter die samen met haar hardloopclubje discussieert over het onderwerp. “Als je naar de voorstelling kijkt, krijg je zo veel invalshoeken te horen over het leven van Foekje en intersekse personen in de topsport, dat je op een gegeven moment denkt van ‘hey, ik had er zo niet eerder over nagedacht”, vertelt Mgata.
De van oorsprong Tanzaniaanse actrice die deels in Tanzania, deels in de Verenigde Staten en deels in Almere is opgegroeid en nu in Londen woont, vertelt mij over het begin van haar acteercarrière. “Vroeger dwong ik mijn ouders na het eten te kijken naar mijn eigen kleine theatervoorstellingen”, vertelt ze met een grote glimlach op haar gezicht. “Ik was als kind altijd al een groot fan van verhalen: of dit nou een boek of een film was, ik vond het allemaal zo leuk.” Toen Caroline op haar 15de vanuit de Verenigde Staten naar Almere verhuisde, moest ze Nederlands leren. En wat is nou een betere manier om Nederlands te leren dan je aan te sluiten bij een theaterschool? “Ik ging naar Kunstlinie in Almere en toen ik daar een aantal jaar zat vroeg ik me af: als ik dit elke dag zou doen, zal ik dan gelukkig zijn? Het antwoord was ja.”
En nu jaren later staat ze op een geïmproviseerd podium in een gymzaal van een christelijke basisschool in Leeuwarden. Daarnaast acteert ze niet alleen, maar rent ze samen met de acteurs rondjes rondom de tribune. “In aanloop naar de repetities heb ik zo'n 5 kilometer gerend per dag om fit te worden. Tijdens het rennen in de voorstelling moet je namelijk ook nog spreken en zingen”, vertelt Caroline terwijl ze diep zucht. “Het is echt zwaar soms. In juni staan we op Oerol en treden we twee keer per dag op, dus dat wordt al helemaal pittig, maar omdat ik tegen die tijd al zo fit ben moet het goedkomen!”
Ook op Terschelling, waar het theaterfestival Oerol plaatsvindt, wordt Foekje in een gymzaal gespeeld. Maar voor die tijd toert het gezelschap van gymzaal naar gymzaal in Friesland: de geboortegrond van Foekje Dillema. Voor mensen die geen Fries spreken is er Nederlandse boventiteling. Bovendien zorgt Tryater voor een speciale bril waarin Nederlandse of Engelse ondertiteling wordt geprojecteerd, naast een gebarentolk die erin te zien is voor de bezoeker met een auditieve beperking. Tryater draait dit jaar een pilot op het gebied van toegankelijkheid en zorgt ervoor dat uiteenlopende doelgroepen met moderne middelen naar voorstellingen kunnen kijken, waar het gezelschap in Nederland mee pioniert.
Ben je benieuwd geworden naar de voorstelling? Bij een uitzending van Langs de lijn e.o (EO-NOS) schuiven de regisseur van Foekje Jos van Kan en acteur Stijn Schootstra aan bij de presentator Robbert Meeder om te vertellen over de voorstelling.
Remi Kerkhoven
Is onmogelijk aan te treffen zonder een boek op zak, muziek op haar oren (als er maar enige vorm van groove in zit) of filosoferend over de talloze films die ze in kleine filmhuizen heeft gezien. Het liefst op de hoogte van alle nieuwtjes in het culturele landschap, zodat ze kan opscheppen.
Vond je dit leuk?
Op de hoogte blijven?
Schrijf je in voor de NPO Cultuur nieuwsbrief en ontvang iedere vrijdag mooie, inspirerende en interessante tips. Van kunst tot film en van muziek tot theater, zo hoef je niets meer te missen!