Wie weigert te zwijgen

Wie weigert te zwijgen

‘Female. That label has never done anything for me except dictate what I can or cannot do. No going anywhere without permission. No showing too much skin. No speaking too loudly or unkindly, or at all, if the men are talking. No living my life without being constantly aware of how pleasing I am to the eye. It’s as if I’ve got a cocoon shriveled too tightly around my whole being.’

In een wereld doordrenkt van onderdrukkende gendernormen illustreert deze uitspraak van hoofdpersoon Wu Zetian uit Iron Widow  (2021) van Xiran Jay Zhao de beperkingen en verwachtingen waartegen zij vecht. Haar strijdlustigheid voor rechtvaardigheid is op vele momenten gruwelijk, maar vaak ook herkenbaar. Op haar schouders draagt ze de pijn van alle vrouwen en queer personen die leven in een wereld die hen constant vraagt zich te conformeren aan de status quo.

Schrijver Xiran Jay Zhao verhuist tijdens diens tienerjaren van een kleine stad in China naar Vancouver, Canada. Tijdens de coronapandemie begint Zhao met het schrijven van hun debuut, young adult-roman Iron Widow, waarin de Chinese cultuur op unieke wijze verwerkt wordt. En met succes: het boek ontvangt verschillende prijzen en verovert een plek op Publishers Weekly’s lijst met Best Books of the Year. Ook heeft de roman inmiddels meer dan 17.000 reviews op het online lezersplatform Goodreads. In 2021 won Iron Widow de Goodreads Choice Award voor Best Young Adult Fantasy & Science Fiction.

Omdat Zhao zelf veel heeft geworsteld met het vinden van diens identiteit, schrijft die graag coming-of-ageverhalen. De auteur hoopt anderen in vergelijkbare situaties hiermee te kunnen helpen, vertelt die aan Geeks OUT: ‘I will never write a book without queer representation because I’ve experienced what it’s like to crawl and scavenge for crumbs of representation when I was younger. That’s not something I want the next generation to go through. I want them to have a selection so large that they can find exactly what delights them.’

In de beginjaren van het young adult-genre, rond 1969, zijn de meeste lhbtiq+-personages witte homoseksuele jongens. Vandaag de dag vertelt dit genre juist steeds meer verschillende ervaringen, zo ook die van vrouwen die op vrouwen vallen – en queer vrouwen van kleur. Als queer jongvolwassene kun je je vaak onbegrepen en alleen voelen, maar young adult-literatuur biedt een platform om personages te vinden met wie je je kunt identificeren. Het zien van fictieve figuren die op jou lijken, geeft een gevoel van erkenning en soelaas, iets dat ik net als Zhao lang gemist heb. Ik denk dat diens populariteit (de schrijver heeft naast 12.000 Goodreads-volgers ook meer dan 220.000 volgers op Instagram) mede hieraan te danken is. Er zijn duizenden mensen die snakken naar frisse perspectieven die resoneren met hun eigen ervaringen.

De hoofdpersoon Wu Zetian is gebaseerd op de gelijknamige vrouw die de hoogste traditionele barrière doorbrak door de eerste en enige keizerin uit de Chinese geschiedenis te worden. Haar bewind, dat zich afspeelde tijdens de Tang-dynastie, was absoluut controversieel, maar óók revolutionair. De auteur beschrijft haar als een ‘genderrole shattering icon’. Net als Jay Zhao’s Iron Widow.

In de fictieve wereld Huaxia worden jonge vrouwen weggestuurd door hun families om zich als copiloten aan te sluiten bij het leger, het Lunar Defense Corps. Hun overlevingskans is nihil en hun dood buiten- gewoon gruwelijk: de vrouwen worden energetisch volledig leeggezogen door de mannelijke piloten, waardoor ze na het gevecht te zwak zijn om hun eigen hartslag op peil te houden. Als de zus van Wu Zetian onder hetzelfde lot bezwijkt, kan de 18-jarige zich niet langer beheersen. Ze moet en zal wraak nemen, zelfs als ze daarvoor met haar leven moet betalen.

De keuze om zichzelf vrijwillig aan te melden als copiloot lijkt voor Wu Zetian niet ingewikkeld. Wat heb je nog om voor te leven als alles al voor je besloten is vanaf de dag dat je geboren wordt? Als je pad al voor je uitgestippeld is op het moment dat het etiket ‘meisje’ op je wordt geplakt – vergelijkbaar met hoe dat in onze wereld gaat. Dit laat me reflecteren op mijn eigen jeugd. Als kind zei mijn vader dat witte Nederlanders mij nooit als gelijkwaardig zouden zien, hoe hard ik ook mijn best zou doen om erbij te horen. Ik weet inmiddels dat het fout is om zoiets te zeggen, al helemaal tegen zo’n jong en beïnvloedbaar persoon. Die dag verloor ik een deel van mijn onschuld en optimisme in mijn kijk op de wereld. Maar toch heb ik altijd het gevoel gehad dat er een kern van waarheid in deze uitspraak zit.

Misschien was een deel van mijn toekomst inderdaad al bepaald door mijn zogenaamd onmogelijk uit te spreken niet-westerse voornaam, mijn ouders met een migratieachtergrond en het feit dat ik op vrouwen val. Al deze aspecten van mijn identiteit beïnvloeden mijn levenspad. Ik reken mezelf cultureel rijk, maar voel tegelijkertijd ook de zwaarte van deze complexe samenstelling. Het erkennen en begrijpen van deze invloeden en intersecties is daarom niet alleen cruciaal voor mij als persoon, maar ook voor gesprekken en verhalen over diversiteit en inclusie. Ik denk dat Zhao met Iron Widow een goed beeld schetst van welke impact deze dingen, die buiten jouw invloedssfeer liggen, kunnen hebben op je leven – en wat je hier vervolgens mee kunt doen.

Die laatste zin is volgens mij de essentie van alles waar Wu Zetian voor staat. Het is waarom je haar als lezer kunt begrijpen, ook al bezorgt ze je af en toe koude rillingen. Sommige mensen moeten vechten om zichzelf te kunnen zijn, zo ook de Iron Widow. Als ze begint aan haar missie, overtreft ze alle verwachtingen door de genderrollen om te draaien. Ze absorbeert de levenskracht van de mannelijke piloot, de moordenaar van haar geliefde grote zus, om zelf te kunnen overleven. Dit wakkert een vlam in haar aan. Ze beseft dat ze een kans heeft om verandering teweeg te brengen in het systeem van binnenuit en pakt deze met beide handen stevig vast. Hiermee benadrukt auteur Zhao de kracht van dit personage – die laat zien dat het doorbreken van vastgeroeste normen niet enkel een individuele daad is, maar ook impact heeft op de bredere context van culturele overtuigingen. Als onderdeel van een onderdrukte minderheidsgroep kun je niet altijd blijven wachten tot iemand je eindelijk eens een helpende hand toereikt, soms moet je jezelf helpen.

Ik bewonder Wu Zetian vanwege haar moed, maar toch bekruipt me ook een gevoel van ongemak als ik denk aan waar ik zelf vandaan kom. Moet ik dan ook in actie komen? Mijn voorouders zijn gekleineerd, uitgespuugd en verbannen. Generaties lang was het voor hen de norm om je klein te houden, je mond niet open te trekken en vooral iedereen zo min mogelijk tot last te zijn. Net als bij de Iron Widow weegt de erfenis van onderdrukking voor mij zwaar. Het voelt onnatuurlijk om jezelf opeens te bevrijden van die honderden jaren kolonialisme. Dat patroon doorbreken kost veel kracht. Soms vraag ik me af of dat het waard is, maar Zhao lijkt er zeker van te zijn dat het antwoord ‘ja’ is. 

Xiran Jay Zhao laat met Iron Widow ook de diversiteit en veelzijdigheid van Aziatische vrouwen zien. Na jaren van stereotiepe en eenzijdige beeldvorming, waarin we keer op keer zijn neergezet als onderdanige en eendimensionale types, lijkt hier eindelijk verandering in te komen. Het personage van Wu Zetian buigt voor niemand en is complex. Als Chinese queer vrouw die een polyamoureuze relatie met twee biseksuele mannen heeft, worstelt ze met thema’s die normaliter vaak gereserveerd zijn voor witte mensen. Hiermee belicht de schrijver de zwaarte van de druk om constant te moeten voldoen aan culturele verwachtingen, gecombineerd met de uitdagingen van het queer zijn. 

Ik heb lang gedacht dat er geen wereld bestond waarin ik als vrouw met Indonesische, Chinese en Hindostaanse roots lesbisch kon zijn. Niet vanuit zelfhaat, maar simpelweg omdat ik nooit ergens gezien had dat dat een mogelijkheid was. Mensen zoals ik zijn dat niet, dacht ik. Juist daarom is het op papier zien van dit soort queer personages, in het bijzonder vrouwen, zo belangrijk voor mij en veel anderen die op mij lijken. Dat is ook de reden waarom Iron Widow  relevant is voor dit lezerspubliek. Het gevoel dat je door barrières heen moet breken om iets te zijn wat je zelden tot nooit in je leven gezien hebt, is volgens mij universeel voor vrouwen die op vrouwen vallen.

‘Iron Widow is an exciting, action-packed sci-fi story and a scathing indictment of patriarchal culture,’ schrijft Alanna Felton voor Shelf Awareness. Ik sluit me aan bij deze woorden. Het debuut van Jay Zhao legt op een bijzondere wijze de vinger op de zere plek: talent alleen is niet genoeg in deze wereld, want zonder privileges krijg je zelden een eerlijke kans om je te bewijzen. Noodzakelijk is daarom het trotseren van de ongeschreven regels, het doorbreken van conventionele paden en intergenerationeel trauma, en het opeisen van ruimte die niet van- zelfsprekend aan ons wordt gegeven. Zoals Wu Zetian zegt: ‘There aren’t nearly enough nice feelings in the world, so why deprive ourselves?’

Wie weigert te zwijgen  is één van de zesentwintig essays uit Zij/haar - een ABC van lesbische literatuur.