Wie wil weten wat Europa te wachten staat, moet naar Italië kijken

Het beeld van Italië als een achterwaarts land doemt weer eens op, nu Europa een weg probeert te vinden uit de coronacrisis. Maar Italië is juist de ultieme voorloper, zo laat Arthur Weststeijn zien in een nieuw boek: “Trump is een extreme incarnatie van Berlusconi.”

Kenners Arthur Weststeijn en Pepijn Corduwener van de Universiteit Utrecht publiceerden onlangs een nieuw boek, Het Italiaanse experiment. Daarin valt te lezen dat Italië een proeftuin is voor verandering: van fascisme tot televisiepopulisme, de Italiaanse democratische experimenten krijgen keer op keer navolging in Europa, én de wereld.

We belden met Arthur.

Italië als politieke pionier van Europa: aan welke concrete voorbeelden moeten we dan denken?

Arthur: “Het fascisme kwam eerst in Italië op en pas later elders in Europa. En al tijdens de oorlog werd het zaadje geplant voor een meerpartijenstelsel waarin christendemocraten zouden domineren. Later verloren zij hun overmacht, jaren voordat in Nederland hetzelfde zou gebeuren.”

“Maar het beste voorbeeld van het Italiaanse democratische experiment is nog altijd Silvio Berlusconi, die in 1994 als nieuwkomer de verkiezingen won en premier werd. Heel de wereld dacht destijds: dat is zo’n gekke Italiaan in dure pakken die achter de vrouwen aanzit en niks snapt van hoe politiek werkt.”

Mussolini tijdens een toespraak in 1922.

“Maar twintig jaar later is zo’n soort politicus, die op een directe manier met zijn kiezers spreekt, vooral met zichzelf bezig is en uitspraken doet op het randje van het betamelijke, overal gemeengoed geworden. Donald Trump is in zekere zin een extreme incarnatie van Berlusconi.”

Deze democratische experimenten moeten de kloof tussen politiek en burger dichten. Politici overal ter wereld proberen dat. Waarom geldt juist Italië als het laboratorium?

“Italië is bijzonder, omdat het historisch gezien een bij elkaar geraapt zootje is. Allerlei regio’s, staatjes en koninkrijkjes werden in de negentiende eeuw verenigd na een reeks militaire veroveringen gesteund door de Risorgimento [‘herrijzenis’, red.], de beweging die Italië tot één geheel wilde smeden.”

“Zoals een prominente figuur in de beweging zei: ‘We hebben Italië gemaakt, nu moeten we alleen nog Italianen maken’. Omdat de eenheid van bovenaf werd opgelegd, is sindsdien de vraag: op welke basis regeren de leiders van Italië eigenlijk? Daar komen steeds nieuwe experimenten uit voort, die de grote kloof moeten dichten.” 

De nieuwste poging om die afstand te overbruggen, zo schrijven jullie in het boek: de ‘platformpolitiek’ van populistische anti-establishmentpartijen als de Vijfsterrenbeweging en de Lega. Waar moeten we dan aan denken?

“De Vijfsterrenbeweging [MoVimento 5 Stelle, oftewel M5S, red.] begon als weblog en trad in 2018 toe tot de regering, een unicum. Het heeft een eigen online platform bedacht en opgezet, Rousseau, waar kiezers kunnen inloggen en onder andere kunnen meeschrijven aan wetten. Het is een nieuwe, radicale vorm van directe democratie.”

Berlusconi in het jaar 1994.

“Ondertussen is Lega-leider Matteo Salvini met ruim vier miljoen Facebook-volgers de meest gevolgde politicus van Europa. Ook toen hij minister was [zijn Lega behoort sinds vorig jaar weer tot de oppositie, red.] bedreef Salvini nog dagelijks campagne door zijn werkzaamheden voortdurend te delen met zijn kiezers via sociale media.”

Kloof tussen burger en politiek gedicht dus?

“Nee. Het platform van M5S werkt niet goed. Het idee erachter is dat iedereen direct online mee kan doen aan de democratie, maar in de praktijk zijn er maar weinig mensen die echt actief participeren. En uiteindelijk bepalen moderatoren en parlementariërs welke wetsvoorstellen daadwerkelijk in het parlement worden behandeld. Maar M5S is wel aan de macht gekomen, dus het kan zomaar zijn dat oppositiekrachten elders in Europa dit soort initiatieven in de toekomst zullen overnemen.”

“Salvini heeft veel succes geboekt met zijn platformpolitiek, door via een constante berichtenstroom op sociale media een grote schare volgers op te bouwen. Maar ook hier zie je problemen: alles nu draait om hemzelf en dus wordt elke misstap die hij begaat uitvergroot. Salvini is nog altijd populair. Tegelijkertijd hebben veel Italianen na Berlusconi geen trek meer in een individu dat veel roept maar weinig klaarspeelt.”

Salvini die op de foto gaat met potentiële kiezers.

Italië wil internationaal graag belangrijk gevonden worden, blijkt uit jullie boek. Maar de EU leek Italië tijdens de COVID-19-crisis aan zijn lot over te laten. En in onderhandelingen over een noodfonds was Noord-Europa weer eens streng tegen het ‘onverantwoordelijke’ Italië. Hoe hard komt dat aan bij de Italianen?

“Wat Rutte en zijn medestanders doen raakt de Italianen heel hard. Het land heeft enerzijds een superioriteitsgevoel, en voelt zich anderzijds juist minderwaardig. Het is op de eigen cultuur heel trots: de kunstgeschiedenis, de eetcultuur. Maar de Italianen zien ook dat andere landen beter georganiseerd zijn. In Frankrijk hebben ze betere wegen, denken ze, in Nederland maken ze beter beleid. Die tegenstelling in het Italiaanse zelfbeeld wordt enorm uitvergroot elke keer als het land botst met Noord-Europa.”

De coronacrisis biedt tegelijkertijd grote kansen voor Italië in Europa, schrijven jullie. Hoe precies?

“Italië, mede-oprichter van de EU en traditioneel voorstander van economische en politieke Europese integratie, heeft tot een paar jaar geleden eigenlijk altijd gezegd: 

Laten we doen wat Brussel zegt, zij zullen het wel weten. Als we moeten bezuinigen, gaan we bezuinigen.”

“Nu krijgt Italië de kans om het anders te doen. Door Brexit kan Italië in een machtsvacuüm springen. En door corona zie je in heel Europa meer waardering ontstaan voor overheidsingrijpen. Dat staatsingrijpen ziet Italië wel zitten, want daar denkt men altijd eerst van de politiek uit, en pas dan van de economie.”

“Dit is dus een kantelpunt voor Europa: zet het blok meer in op politieke integratie en vervlechting van de economie? Of houden we vast aan het oude model, dat Nederland voorstaat, waarin landen eerst zelf al hun problemen moeten oplossen door te hervormen en dan pas steun krijgen vanuit de Europese Unie?”

Het beeld van de met geld smijtende Italianen, die maar niet willen hervormen, zit daar een kern van waarheid in?

“Een van Italië’s grootste economische problemen is de staatsschuld. Die stamt uit de jaren tachtig, toen corrupte overheidslieden met geld smeten.”

“Maar het idee dat in Nederland heerst, alsof de huidige bestuurders van Italië te veel besteden, is aantoonbaar onjuist. Sinds halverwege de jaren negentig heeft Italië meer bezuinigd dan de Nederlandse overheid. Maar omdat Italië steeds maar rente moet blijven betalen op die oude staatsschuld, blijven de tekorten. Daardoor kan het land ook niet investeren in de economie, en dus nauwelijks groeien. Een vicieuze cirkel.”

“Het recente akkoord over de nieuwe EU-begroting laat zien dat Italië nu de wind mee heeft. Maar het is wel de vraag of de huidige Italiaanse regering in staat zal zijn dat momentum te vertalen in daadkrachtig beleid. Als dat niet lukt dan zal de EU veel minder meegaand worden dan nu – en dat biedt dan weer kansen aan Salvini, die Europa graag de schuld geeft van alles wat er mis gaat in Italië.”

Het Italiaanse experiment wordt uitgegeven bij Uitgeverij Prometheus.

• Deel