We moeten overbevolking nú bespreekbaar maken, zegt deze filosoof

"Dit taboe bestaat al dertig jaar. Het wordt tijd dat we het doorbreken."

"Doe gewoon alsof het je opa is die je een dagje meeneemt naar het strand," zeg ik tegen mezelf in een vergeefse poging om mijn zenuwen te onderdrukken. Het is vijf voor negen in de ochtend, ik wacht voor de Julia’s op het station van Nijmegen. Over tien minuten heb ik hier afgesproken. Niet met mijn opa, maar met de wereldberoemde filosoof Peter Singer (71), die ik per trein naar Den Haag zal vergezellen.

Singer is - eufemisme - veelbesproken. Zo verstoort hij al decennia morele kompassen met zijn vergelijking tussen een verdrinkend kind dat je onderweg naar huis tegenkomt en stervende kinderen ver weg in Afrika. Maar zijn bekendheid is niet de enige reden dat ik zenuwachtig ben. Ik spreek hem namelijk over een onderwerp waar hij veel van vindt, maar nog niet over publiceerde: wereldwijde bevolkingsgroei. Pas gisteravond kreeg ik Singers opvattingen voor het eerst te horen, tijdens zijn lezing Too Many People? in Nijmegen. Als we het taboe op bevolkingscontrole niet snel doorbreken, waarschuwde hij de ruim achthonderd toeschouwers, kan dat catastrofale gevolgen hebben voor miljoenen mensenlevens én het klimaat.

De officiële VN-cijfers liegen er niet om. De verwachting is dat de bevolking van sommige van de armste landen ter wereld aan het einde van deze eeuw tot vervijfvoudigd is. Het Nigeria van 2100 zal 794 miljoen inwoners tellen in plaats van de 191 miljoen die het nu heeft. Maar een halt toeroepen durft Singer nog niet: hij heeft er op dit moment nog niet genoeg over nagedacht en drukt zich voorzichtig uit – de filosoof zegt bang te zijn om extreemrechtse partijen in de hand te spelen. Sterker nog: hij had de lezing voor Radboud Reflects liever niet gehouden, maar vond het te lullig om op het laatste moment van onderwerp te veranderen.

foto: Alletta Vaandering

Is dat hem? De oudere man in de verte – wandelschoenen, grote beige rugzak en in een doorleefde outdoorjas – lijkt meer op een laatbloeiende backpacker dan op de keurig geklede filosoof die gisteravond op het podium stond. Maar zijn vriendelijke Australische good morning bevestigt: dit is Peter Singer. Ik trakteer de hoogleraar bio-ethiek aan Princeton University op een frambozenbroodje en muntthee. Terwijl ik zijn koffer naar onze plekken in de trein til, vertelt hij dat we onderweg zijn naar het Ministerie van Buitenlandse Zaken, waar hij vanmiddag zal spreken over wereldarmoede.

Meneer Singer, u schreef in 2009 een boek waarin u stelde dat we zoveel mogelijk levens moeten redden. Nu moeten we de bevolkingsgroei ineens inperken. Is dat niet tegenstrijdig?

“Allereerst: ik zeg nog niet dat we bevolkingsgroei moeten stoppen. Ik werp alleen de vraag op of we dat moeten doen. Zelfs als ik tot die conclusie zou komen, is het denk ik niet tegenstrijdig om levens te redden en ervoor te zorgen dat er minder kinderen geboren worden. Bij stervende mensen komt veel lijden kijken: de pijn van een ziekte, het verlies voor de ouders. Daarom is het volgens mij beter als een kind helemaal niet wordt geboren, dan dat-ie wordt geboren met de zekerheid dat ‘ie malaria krijgt en sterft. Je kan streven naar minder kinderen en tegelijkertijd proberen om de kinderen die geboren worden in leven te houden.”

U durft nog niet te stellen dat we harde maatregelen moeten nemen. Maar als het probleem van bevolkingsgroei zo groot is, moeten we toch in actie komen?

“Helaas ben ik nog niet tot een conclusie gekomen. Wat ik wel durf te zeggen, is dat ik me grote zorgen maak over een aantal van de armste landen ter wereld en hun voorspelde bevolkingsgroei. En ik durf te zeggen dat we vanuit het Westen moeten overwegen om met die overheden om tafel te gaan. Denken landen als Nigeria bijvoorbeeld zelf dat ze met veel grotere bevolkingen om kunnen gaan? Zouden ze hulp willen in het vertragen van bevolkingsgroei en het verminderen van hun vruchtbaarheidscijfers; van gezinnen van zes tot zeven kinderen naar gezinnen van twee tot drie kinderen? En zo ja: wat voor hulp dan? Er zijn allerlei mogelijkheden: onderwijs, anticonceptie, financiële bonussen of eventueel zelfs sterilisatie.”

Wat is precies het grote probleem met de huidige bevolkingsgroei?

“Neem landen als Niger, Somalië en Burundi. De voorspelling van de VN is dat hun bevolkingen aan het einde van de eeuw tot vervijfvoudigd zijn. Ik kan me niet voorstellen dat al die mensen een hoge levenskwaliteit zullen hebben. Daarvoor moeten die landen eerst zelfvoorzienend worden; hun eigen voedsel en grondstoffen kunnen produceren. Dat is geen reëel vooruitzicht. Dus zouden ze een wereldwijde handelskracht moeten worden – China trok daarmee honderden miljoenen mensen uit de armoede. Gaat dat deze landen lukken? Dat betwijfel ik.”

bron: https://esa.un.org/unpd/wpp/.

Volgens u ligt er een taboe op praten over bevolkingsgroei. Maar ik hoor om me heen best vaak dat mensen in Afrika nog steeds veel kinderen krijgen.

“Dat taboe bestaat misschien niet bij je vrienden, maar wel bij overheden en internationale organisaties zoals de VN. Neem de Sustainable Development Goals – internationaal de belangrijkste doelen voor een duurzame wereld. Die bestaat uit zeventien speerpunten, die weer zijn opgedeeld in 169 losse doelen. De groei van de wereldbevolking wordt in geen van die punten genoemd. Of kijk naar de Franse president Macron, die het vorig jaar zwaar te voorduren kreeg toen hij het over te hoge vruchtbaarheid in Afrika had. In plaats van vragen: 'Heeft hij een punt?', zei iedereen: hij wijst met zijn vinger naar Afrika, het is Frans-kolonialisme all over again. Zo wordt de discussie al bijna dertig steeds doodgegooid.”

Hoezo dertig jaar?

“Na het boek The Population Bomb uit 1968 ging men zich in de jaren ’70 grote zorgen maakte over ‘overbevolking’. Dat leidde tot dwangmatige acties in India, Indonesië en natuurlijk tot de eenkindpolitiek in China. Een hoop ellende, kort gezegd. Bij een belangrijke top in Rio de Janeiro in 1992 kregen het Vaticaan en de feministen het samen voor elkaar om bevolkingscontrole niet langer bespreekbaar te maken. De feministen waren tegen de dwang naar vrouwen toe, het Vaticaan was tegen anticonceptie.” 

Ik ben een utilist, wat erop neerkomt dat ik streef naar een wereld met maximaal mogelijk geluk en zo weinig mogelijk pijn

“Wat mij daaraan verbaast, is hoe succesvol dat was. Ze hebben niet alleen het woord ‘overbevolking’ een poosje uit overheidsdocumenten weten te houden, maar dertig jaar lang serieuze politieke discussies weten te vermijden. “

En nu zijn we volgens u te bang om er opnieuw over te beginnen, omdat we niet van racisme en neokolonialisme beschuldigd willen worden.

“Precies. Je hebt het feministenstandpunt, het Vaticaanstandpunt en het standpunt uit de linkse hoek dat stelt dat Europese landen en de Verenigde Staten niet tegen Afrikaanse landen mogen zeggen wat ze moeten doen. Dat deden ze ooit, dat ging niet goed en dus moeten ze het vooral niet opnieuw proberen.”

En dat klopt niet?

“Ik vind van niet. Ik ben een utilist, wat erop neerkomt dat ik streef naar een wereld met maximaal mogelijk geluk en zo weinig mogelijk pijn. Handelingen beoordeel ik op hun gevolgen – een handeling is goed als ‘ie goede gevolgen heeft. Ik kijk dus voorruit. Terwijl mensen die het argument van kolonialisme gebruiken, juist achteruit kijken. Ik zeg: de slechte dingen die je land in het verleden heeft gedaan, kan je niet veranderen. Je kan beter kijken hoe je meer geluk in de wereld kan brengen; hoe je de levenskwaliteit van de wereldbevolking kan verhogen.”

Toen de Australische Singer in 1999 als hoogleraar bio-ethiek op Princeton werd aangesteld, leidde dat tot rellen op de Amerikaanse universiteit. Met zijn calculerende ethiek – sommigen noemden zijn blik kil of zelfs onmenselijk – had hij zich impopulair gemaakt onder conservatieven en Christenen. Zo schreef Singer dat het beter is een pasgeboren baby te doden dan een volwassen chimpansee – de chimpansee heeft immers een hogere bewustzijnsgraad en zou daarom meer een ‘persoon’ zijn dan de baby, redeneerde de filosoof. “Singer is not detested because he eats miso soup and supports animal rights”, schreef The Guardian destijds, “but because he denies the sacredness, the sanctity, of human life.”

Met diezelfde calculerende blik kijkt Singer nu niet alleen naar problemen in Afrikaanse landen, maar ook de VS, waar de bevolking in tegenstelling tot in Europese landen vooral door immigratie gestaag zal doorgroeien. Kijkend naar de uitstoot van broeikasgassen per hoofd van de bevolking – in de VS rond de 165 keer zo hoog als in Niger – kan die groei volgens Singer funest zijn voor klimaatverandering.

bron: https://esa.un.org/unpd/wpp/, 2014

Stelt u dan een eenkindpolitiek in de VS voor?

“Dat zou compleet irreëel zijn. Je zou daar nergens politieke steun voor krijgen. Ze moeten niet naar ‘één kind’, maar naar vermindering van subsidies voor mensen met grote gezinnen. En ze moeten serieus gaan kijken naar het effect van immigratie op klimaatverandering. Opnieuw: ik wil Trump niet in de kaart spelen. Maar het is waar dat wanneer mensen vanuit arme landen naar de VS verhuizen, hun uitstoot van broeikasgassen stijgt. Dat moet je in overweging nemen. Overigens: met dit punt wil ik vooral laten zien dat bevolkingsgroei een reden is voor Amerika om nú tegen klimaatverandering te gaan vechten – meer dan dat ik immigratie wil terugdringen.”

Hoe kijkt u naar de Chinese eenkindpolitiek?

“Het was een overreactie. Het is ook niet duidelijk hoe effectief het nu echt was. Sommige academici denken dat de vermindering in bevolkingsgroei sowieso al had plaatsgevonden, aangezien meer mensen naar de stad verhuisden en aan armoede ontsnapten.”

Wat zou een oplossing zijn voor Afrikaanse landen?

“Het makkelijkste en minst-controversiële is om meisjes op te leiden. Elk onderzoek laat zien dat meisjes minder kinderen krijgen met elk jaar dat ze studeren. Dit is de eerste stap voor landen met een hoge vruchtbaarheid.”

De makkelijkste en minst-controversiële oplossing is om meisjes op te leiden. Elk onderzoek laat zien dat meisjes minder kinderen krijgen met elk jaar dat ze studeren

Na uw lezing wees iemand in het publiek juist op de mannelijke kant van het probleem. Opgeleide meisjes zouden vaak door mannen verboden worden om anticonceptie te gebruiken.

“Dat klopt ook. Het zou goed zijn om die cultuur te veranderen. Helaas heb ik me hier persoonlijk nog niet genoeg in verdiept – zoals ik al zei sta ik aan het begin van mijn onderzoek. Ik ken pogingen om door soaps en radioshows gezondheidsgerelateerde waarden te veranderen. Dat kan werken. Maar het is natuurlijk makkelijker om mensen aan te moedigen om hun handen te wassen voor het eten, dan om minder kinderen te krijgen.”

Is dat niet hét grote probleem? Dat als we concluderen dat de bevolking te groot wordt, we geen idee hebben hoe we dat aan moeten pakken? Alleen meisjes opleiden klinkt een beetje mager en eenzijdig.

“Er is wel veel mogelijk, maar het probleem is dat we nog niet weten wat effectief is en wat niet – ook financieel gezien. Naast meisjes opleiden is het goed om te zorgen dat mannen en vrouwen toegang tot anticonceptie hebben. Bij mannen zou sterilisatie in theorie werken – hoewel dit cultureel een moeilijke wordt. Maar je kan ook vernieuwender denken. Zo zouden goede doelen of overheden een kleine geldsom kunnen geven voor elke maand dat een vrouw niet zwanger is. Of een bonus aan twintigjarige vrouwen zonder kinderen in landen waar tienermeisjes normaal gesproken zwanger raken. Bonussen voor mannen kunnen natuurlijk ook, maar het is veel moeilijker om te controleren wat zij op seksueel gebied gedaan hebben.”

Ik vertelde mijn huisgenoot over uw lezing. Hij zei: een mooi streven, maar nemen mensen in Afrika niet juist vijf tot zeven kinderen omdat ze weten dat er veel van zullen sterven?

“Dat klopt niet. De kindersterftecijfers zakken juist snel in Afrika en in de rest van de wereld. Wat vreemd is, is dat toen die cijfers in Azië zakten, de vruchtbaarheidscijfers volgden. Indonesië had bijvoorbeeld hele hoge vruchtbaarheidscijfers en was hopeloos overbevolkt, maar toen de kindersterfte daar sterk daalde, volgde de vruchtbaarheid ook. In Afrika zakken die vruchtbaarheidscijfers ook wel, maar slechts een klein beetje. Onderzoekers begrijpen dat verschil nog steeds niet.”

Welke theorie vindt u het meest aannemelijk?

“Ik geloof zelf dat het met de rol van vrouwen in de samenleving te maken heeft. Ze zijn in Afrika over het algemeen nog minder goed opgeleid en worden niet genoeg als onafhankelijk gezien. Ze leven in een samenleving waar geen banen voor ze zijn, dus blijven ze thuis en doen dingen die goed samengaan bij het krijgen van kinderen: koken, het huishouden. Dat houdt de cultuur van grote gezinnen in stand.”

Als het tv-scherm in de trein laat zien dat we over een kwartier aankomen, bekruipt een gevoel van frustratie me. Aan de ene kant laat de filosoof zien hoe bevolkingsgroei in Afrika en de VS desastreuze gevolgen kan hebben. Aan de andere kant ‘durft hij nog geen conclusies te trekken’. Een tikkeltje direct vraag ik of hij zich niet puur tegen extreemrechts probeert in te dekken. De 71-jarige filosoof reageert ontdaan en verzekert me dat hij eerlijk is over de staat van zijn geest op dit moment. “Het is ingewikkelder dan je misschien denkt”, vervolgt hij stellig. Hij herinnert me aan het gedachte-experiment uit zijn lezing.

Stel: je bent een goddelijk wezen of een gelikte bureaucraat en je krijgt de keuze om één van drie mogelijke werelden te realiseren. In wereld A woont een miljard mensen met een gemiddeld geluk van 100 – extreem gelukkig. In wereld B wonen 2 miljard mensen met een gemiddeld geluk van 90 – ook erg gelukkig. Welke wereld is beter om te scheppen of realiseren? Neem even een moment om een slok koffie te nemen, de afbeelding hieronder te bekijken en een keuze te maken voordat je verder leest.

Het overgrote deel van het publiek in Nijmegen, waaronder ik, koos voor A. Singer legt uit dat mensen bijna altijd zo kiezen; voor een mooi wereldje met een perfect geluksgemiddelde.

Maar nu is daar wereld A+, waar twee miljard mensen woonden: de helft met een gemiddeld geluk van 100 en de andere helft met een gemiddeld geluk van 75 – prima gelukkig. Welke wereld is nu beter, A of A+? Het publiek neigde opnieuw naar A, totdat de filosoof opmerkte dat A+ identiek is aan A, met als enige verschil een extra groep mensen die eveneens blij is om te bestaan en een waardevol leven leidt. Kan A+ het door die extra groep een slechtere wereld zijn? Nu besloot de zaal unaniem dat A+ beter was dan A.

Maar als A+ evenveel mensen telt als B, en gemiddeld gelukkiger is dan B, moet wereld A+ toch minder goed zijn dan wereld B? Inderdaad, luidde het weer unanieme antwoord. Maar als A+ beter is dan A en als B beter is dan A+, moet B toch beter zijn dan A? Got you there.

Goede mindfuck, maar wat wilt u precies met dit gedacht-experiment laten zien?

“Deze paradox laat zien hoe ingewikkeld de vraag is of we überhaupt te veel mensen kunnen hebben. Het laat zien dat we te makkelijk aannemen dat de beste wereld die met het hoogste welzijnsgemiddelde is. En dat die blik misschien niet klopt. Kijk naar de voorspelde bevolkingsgroei – dat landen straks een vijf keer grotere bevolking hebben dan nu. Het gemiddelde niveau van welzijn zal lager zijn, maar misschien zullen inwoners het leven nog steeds de moeite waard vinden. Kan je dan zeggen dat er te veel mensen zijn? Ik weet het oprecht niet.”

Is het niet een beetje raar dat u suggereert Afrikaanse landen te laten opdraaien voor het klimaatprobleem dat wij hebben veroorzaakt?

“Als we alleen over klimaatverandering zouden praten, vind ik ook dat vooral de landen die het veroorzaakt hebben het moeten oplossen. Tegelijkertijd: de bevolking groeit enorm in Afrika en we willen dat ze meer toegang tot energie krijgen en een levensstijl die meer op de onze lijkt. Dat creëert nieuwe problemen. Zelfs als welvarende landen hun uitstoot omlaag krijgen, en Afrika meer straks vier miljard inwoners telt met een steeds groter wordende ecologische voetafdruk, raken we in de problemen.”

Tegelijkertijd streeft u naar zoveel mogelijk geluk voor zoveel mogelijk mensen. Door de ontwikkeling van Afrika of de migratie naar de VS neemt toch ook het wereldwijde geluk toe?

“Dat is inderdaad een ingewikkeld punt waar ik nog niet helemaal over uit ben. De enige oplossing die ik daar nu voor zie, is dat we wereldwijd veel massaler naar groene energie toe moeten.”

De Nederlandse komiek Arjen Lubach opperde in dit interview dat ook wij beter geen kinderen kunnen nemen, omdat het ‘de effectiefste methode’ zou zijn ‘om milieuvriendelijk te leven’. Bent u het daarmee eens?

“Het lijkt een goed idee, maar ik twijfel over de lange termijneffecten. Stel dat uitgerekend zij die zich zorgen maken over de wereld als geheel, besluiten geen kinderen meer te nemen. Wat voor mensen gaan de wereld dan leiden over vijftig jaar? Hoe zullen zij met het milieu omgaan?”

Nog even over uw voorzichtigheid. U bent 71. Heeft u niet een beetje haast om dit taboe te doorbreken en dit probleem aan te pakken?

“Haha, geen wanhopige haast. Ik wil hier nog een jaar of twee over nadenken en er ook over gaan schrijven. De verwachting dat ik nog een paar jaar heb is best hoog, denk ik zelf. En zelfs als ik stop met lesgeven, blijf ik zolang als ik kan nog denken, schrijven en spreken. Dus maak je over mij geen zorgen.”

Als we naar de uitgang van onze coupé lopen, wordt de filosoof plots aangesproken door een jonge zakenman met een Nederlands accent. "I'm not used to hearing such intelligent conversations in the train." De Australiër verontschuldigt zich in de eerste instantie voor de overlast, waarop de zakenman antwoordt dat-ie het juist fantastisch vond, en hem bedankt.

Als ik de trein uitstap, staat de filosoof me buiten al met een big smile op te wachten. "Hoorde je wat die man zei," vraagt hij zichtbaar verrast. Na ons afscheid vertrekt hij naar het Ministerie, om vervolgens voor lezingen naar Keulen en Polen te trekken. Als backpackers 71-jarige filosofen waren, denk ik opnieuw, zouden ze eruit zien als Peter Singer.

• Deel

Hannah Vischer

Maarten van Gestel