Dit is hoe grote filmstudio’s en popsterren een lhbt-publiek binnenhengelen

Queerbaiting is wanneer Ariana Grande hint dat ze weleens op mannen en vrouwen zou kunnen vallen zonder dat ze ooit echt vragen over haar seksualiteit gaat beantwoorden.

Door Thomas de Man

In het nummer Monopoly zingt Ariana Grande ‘I like women and men’, in de videoclip van break up with your girlfriend, i'm bored flirt ze met zowel een man als een vrouw. En in de televisieserie Killing Eve voelen de twee vrouwelijke hoofdpersonen (huurmoordenaar en agent) zich bijzonder tot elkaar aangetrokken. Dit zeggen ze letterlijk tegen elkaar, maar toch blijft het in de serie bij een kat-en-muis-spel waarbij de vrouwen om elkaar heen draaien. Ik dagdroom na drie seizoenen nog altijd over het moment dat Villanelle en Eve samen met de noorderzon vertrekken om een familie te beginnen op het Russische platteland (Villanelle komt uit Rusland). Wishful thinking. Want de mogelijke liefdesrelatie waar de makers naar hinten in de afleveringen en op promotiemateriaal krijgt enkel vorm in de hoofden van fans.

Ariana Grande en de makers van Killing Eve kregen allebei het verwijt aan zogeheten queerbaiting te doen. De term is een jaar of tien geleden opgekomen en wordt gebruikt voor de manier waarop je een queer-publiek aan een product probeert te binden zonder het mainstream publiek af te stoten. Queerbaiting gebeurt dus ook in de muziek, maar de werking is meestal duidelijker zichtbaar in fictie.

In het geval van Ariana omdat zij – ondanks de subtiele hints – geen uitspraak wil doen over haar seksualiteit. En de makers van Killing Eve zouden fans paaien met het vooruitzicht van een romance tussen twee vrouwen, maar vervolgens geen moeite willen doen er een concrete verhaallijn van te maken.

Om meer te weten te komen over de geschiedenis en de werking van queerbaiting praat ik met filmwetenschapper Dan Hassler-Forest die veel weet over film- en televisiecultuur. Ook bel ik met Linda Duits om het te hebben over het belang van representatie en de eventuele gevolgen van queerbaiting. Linda is wetenschapper en publicist met een specialisatie in onder meer gender- en mediastudies en schrijft geregeld over homoseksualiteit en representatie in popcultuur.

Publiek aantrekken

Dan schreef zijn proefschrift over superhelden (ja, echt) en publiceerde een boek over het vertellen van verhalen in het digitale tijdperk. Hij begint ons interview met een lesje televisiegeschiedenis, want volgens de wetenschapper is om queerbaiting te snappen het van belang twee verschillende periodes van elkaar te onderscheiden: het netwerktijdperk (tot eind 20e eeuw) en het platformtijdperk (zitten we nu in).

De focus ligt op de Verenigde Staten, het land waar het leeuwendeel van de popcultuur nog altijd vandaan komt. Hij legt uit dat grote Amerikaanse televisiezenders in het netwerktijdperk (en nu nog steeds) een zo groot mogelijke groep mensen proberen aan te spreken met hun programmering. Dit doen ze door op zoek te gaan naar de gemene deler van al die mensen. Controversiële inhoud is uit den boze. Dit heeft ervoor gezorgd dat de representatie van (seksuele) minderheden ver achterbleef op televisie. Homoseksualiteit wordt door veel aanbieders nog altijd gezien als controversieel. Maar met de komst van streamingdiensten is veel veranderd. “Bedrijven als Netflix en Hulu zijn niet afhankelijk van reclame-inkomsten”, vertelt Dan. “Zij zetten juist in op content waar geweld en seks in voorkomen om niche groepen aan te spreken.”

Ruimte voor niche

Waar kabeltelevisie iedereen tevreden moet houden, hebben streamingdiensten genoeg plaats in hun bibliotheken om voor iedere commercieel interessante nichemarkt de content te maken waar om wordt gevraagd. Hierdoor ontstaat er bij streamingdiensten opeens wel ruimte voor uitgesproken homoseksuele personages (die er ook een levendig seksleven op na houden). Hoogopgeleide homo’s in de steden hebben gemiddeld veel te besteden en daar willen streamingdiensten maar al te graag hun best voor doen.

Bedrijven komen er anno 2020 niet meer mee weg helemaal niks te doen met queerness, want fans zijn kritisch en delen hun ongenoegen met elkaar op sociale media. Dit is waar queerbaiting om de hoek komt kijken. Traditionele televisie en grote filmbedrijven voelen zich gedwongen op te schuiven in de richting van vrijelijk producerende streamingdiensten. Dan legt uit: “Dat doen ze bijvoorbeeld door personages te bedenken waarbij gesuggereerd wordt dat ze niet-hetero zijn.” Voorbeelden zijn in series als Glee, Riverdale of Teen Wolf. “Met name jonge fans hopen vurig op de relatie die niet gaat komen of er wel is maar amper in beeld wordt gebracht. Queerbaiting is een manier om een queer-publiek binnen te hengelen alsook verdere kritiek voorkomen.”

Bestaansrecht

Volgens representatie-onderzoeker Shani Orgad hebben minderheden belang bij positieve representatie in de media. Zij zijn minder zichtbaar in de samenleving en hierdoor bepalen de media mede het beeld dat mensen vormen over die groep. Ook Dan denkt dat wanneer er meer verhalen gemaakt worden waarin homoseksualiteit bestaansrecht heeft, mensen er minder bang voor worden en zich er minder voor schamen. Publicist Linda Duits zet hier vraagtekens bij: “Ik denk dat je terughoudend moet zijn in het idee dat betere representatie direct effect heeft op het tegengaan van discriminatie en ongelijkheid. Dat is te simplistisch. Daarbij verwacht je grote politieke statements van een industrie die er is om geld aan jou te verdienen. Dat loopt vaak uit op teleurstelling.”

Linda stelt dat we ons eerst moeten afvragen wat representatie precies oplevert. Volgens haar is het eigenlijk nooit goed (genoeg) als je de focus legt op representatie: “Er is altijd wel iets te vinden wat niet klopt als je kritisch naar popcultuur gaat kijken. Bij producties die bedoeld zijn voor het grote publiek is men een stuk terughoudender, maar toch denk ik dat elke vorm van representatie – dus ook queerbaiting –hierbij waarschijnlijk meer effect heeft dan een serie die vooral populair is in de queer gemeenschap, zoals Pose. Misschien moet slechts de suggestie van een homo-personage in een grote productie al gezien worden als winst.”

Beetje bij beetje

Een voorbeeld van een blockbuster die een poging doet tot representatie is Avengers: Endgame. In deze film zit een scène waarin een man refereert naar zijn mannelijke geliefde. Tijdens de promotie van de film werd dit op grootse wijze aangekondigd als de eerste openlijke homo in een film van Marvel (onderdeel van Disney). Dit leverde het bedrijf veel publiciteit en krediet op. Toch werden fans uiteindelijk zwaar teleurgesteld: het bleek om een hele korte scène met een naamloze lhbtqi-karakter te gaan, een klein snippertje representatie in een hele grote blockbuster van drie uur. “Op die manier kunnen de regisseur de scène er makkelijk uitknippen voor bepaalde filmmarkten, omdat het geen wezenlijk deel is van het verhaal”, meent Dan Hassler-Forest. “Groeimarkten als China en Rusland zijn belangrijk voor Disney en daar zitten ze niet te wachten op een homoseksueel personage.”

Toch laat Disney zien dat ze wel lhbtqi-personages in hun producties laten verschijnen zonder aan queerbaiting te doen. Het gigantische productiehuis maakte de serie Love, Victor, over een tienerjongen die worstelt met zijn seksuele geaardheid. Victor is niet-hetero en heeft een Latijns-Amerikaanse achtergrond. Het is een spin-off van Love, Simon (2018), de eerste film van een grote filmstudio met een homoseksuele protagonist.

Wel een kritische sidenote: Disney liet eerder dit jaar weten de serie niet uit te brengen op het ‘familievriendelijke’ (en grotere) platform Disney+ maar op Hulu. Het verplaatsen van de serie naar een kleiner streamingplatform laat zien dat er toch nog een vorm van ongemak blijft bestaan. Volgens ingewijden vindt Disney thema’s als seksuele geaardheid en alcoholgebruik niet passend op hun belangrijkste en grootste platform.

Dan denkt dat de sleutel tot betekenisvolle representatie van queer personen ligt in het betrekken van die groep in het creatieve proces. “Dus niet alleen te zeggen ‘Ik heb die rol in de serie toch aan een homo gegeven’, maar ook dat mensen uit de lhbtq-gemeenschap meeschrijven aan zo’n serie. Het idee is dat je als maker daadwerkelijk aandacht besteed aan wat het betekent om in de wereld van die film of serie een homoseksuele relatie te hebben. Precies wat Disney gedaan heeft bij Love, Victor door mensen uit Latino en queer gemeenschappen uit te nodigen mee te schrijven aan het script. De vooruitgang in populaire cultuur gaat misschien niet zo hard als velen graag zouden zien, maar er zit zeker wel beweging in.”

• Deel