Pleegt Israël genocide? 5 dingen die je moet weten over de zaak tussen Israël en Zuid-Afrika

Op 11 januari daagt de Zuid-Afrikaanse regering de Israëlische regering voor het Internationaal Gerechtshof in Den Haag. De aanklacht? Genocide op de Palestijnse bevolking in Gaza, een ernstig misdrijf volgens het internationaal recht.

Op de ochtend van 7 oktober 2023 richten leden van de Palestijnse terroristische organisatie Hamas een bloedbad aan op Israëlisch grondgebied. Nog geen twee uur na de slachtpartij kondigt Israël een staat van oorlog af en begint het een meedogenloze missie om de Palestijnse aarde te verschroeien. “De vijand”, zo sprak Israëlische premier Benjamin Netanyahu die ochtend, “zal een ongeëvenaarde prijs betalen”.

Ruim drie maanden verder zijn 23 duizend Palestijnen gedood onder een voortdurende regen van bommen en kogels. Volgens de laatste gegevens van het Palestijnse ministerie van Volksgezondheid, dat onder bewind staat van Hamas, waren minstens 9 duizend van hen kinderen. Meer dan twee miljoen Palestijnen – meer dan 80 procent van de totale bevolking van Gaza – zijn sinds 7 oktober 2023 ontheemd, en Israël blijft de toegang tot water, elektriciteit en internet in Gaza blokkeren.

Verschillende landen hebben Israël gevraagd om in ieder geval humanitaire hulp toe te staan in Gaza, vooralsnog met weinig effect. In West-Europa en de VS laten mensen uit de Palestijnse diasporagemeenschap hun teleurstelling, onvrede en onmacht horen over de opstelling van hun regering. Eind december krijgen zij uit een onverwachte hoek bijval: de Zuid-Afrikaanse regering meldt, verwijzend naar een 84-pagina-tellend rapport, dat het de Israëlische regering voor het Internationaal Gerechtshof in Den Haag zal dagen op verdenking van genocide. De spoedzitting begint vandaag, op 11 januari 2024.

Welke macht heeft het Internationaal Gerechtshof, en wat zou een veroordeling van Israël kunnen betekenen voor het geweld in Gaza? Voor iedereen die net als wij geen expert is op het gebied van internationaal recht, zetten we de belangrijkste feiten op een rij. Daarvoor schakelden we de hulp in van Peter Malcontent, onderzoeker aan de Universiteit van Utrecht en gespecialiseerd in het Israëlisch-Palestijnse conflict en de geschiedenis van de mensenrechten. 

1. Wat is de rol van het Internationaal Gerechtshof van de Verenigde Naties?

"Het Internationaal Gerechtshof is de belangrijkste rechtsinstantie ter wereld”, zegt Malcontent. “In dit geval dient Zuid-Afrika een klacht in tegen Israël over de situatie in Gaza. Het hof gaat zich over de zaak buigen en kan daarover op verzoek van de lidstaten een advies afgeven.” Het Internationaal Gerechtshof huist 15 rechters, afgevaardigd uit 122 landen, die onderzoek doen naar, advies geven en bindende uitspraken kunnen doen over geschillen tussen lidstaten – anders dan het Internationaal Strafhof, dat juist individuen kan onderzoeken en berechten.

2. Wat is de aanklacht van Zuid-Afrika?

Zuid-Afrika vindt dat Israël genocide pleegt. “Dat is de aller-állerergste beschuldiging die je kunt maken”, zegt Malcontent, “want genocide is de ernstigste vorm van internationale misdaad. De Zuid-Afrikaanse regering zegt dat Israël de Palestijnse bevolking bewust, vooropgezet en planmatig vernietigt.”

In een eerste reactie verwierp Israël ‘met walging’ de aantijgingen van Zuid-Afrika. Daarbij noemde het de beschuldigingen 'bloedsmaad', een verwijzing naar oude antisemitische verhalen waarin joden beschuldigd worden van ontvoering en moord. "Zuid-Afrika werkt samen met een terroristische organisatie die oproept tot de vernietiging van de staat Israël", schreef een woordvoerder van het Israelische ministerie van Buitenlandse Zaken op X.

3. Waarom doet Zuid-Afrika deze aanklacht, en waarom juist nu?

In 1948 is het Genocideverdrag afgesloten, dat zowel Israël als Zuid-Afrika ondertekenden. In dat verdrag is vastgelegd dat lidstaten genocide moeten voorkomen.

Dat juist Zuid-Afrika deze aanklacht doet, heeft volgens Malcontent veel te maken met de geschiedenis van dat land zelf: “De afgelopen jaren zijn door grote mensenrechtenorganisaties rapporten gepubliceerd die aantonen dat Israël zich schuldig maakt aan apartheid ten aanzien van Palestijnen. Zowel in Israël als in de Palestijnse bezette gebieden zelf.” 

In Zuid-Afrika bestond tot 1990 een apartheidsregime – totdat Nelson Mandela en een deel van de bevolking het heft in eigen handen namen. Mandela sprak al in de jaren ‘90, toen hijzelf nog in de gevangenis zat, zijn empathie uit voor het Palestijnse ‘recht op zelfdeterminatie’. “Voor Zuid-Afrika is deze kwestie dus erg belangrijk,” aldus Malcontent.

Het is niet voor het eerst dat de internationale gemeenschap kritiek heeft op Israël. Toch is de stap die Zuid-Afrika met deze rechtszaak zet uniek, zegt Malcontent. “Je kunt zeggen dat Israël al sinds 1948 niet eerlijk omgaat met de Palestijnse bevolking, en dan druk ik het nog voorzichtig uit. Maar genocide is een flinke stap verder, en Zuid-Afrika onderbouwt die beschuldiging aan de hand van Israëls disproportionele geweld in Gaza en recente uitspraken van vooraanstaande Israeliërs. Die vinden dat Palestijnen moeten worden uitgeroeid of verdreven uit de Palestijnse gebieden.”

Uitspraken van individuele politici op zich zijn nog geen genocide. “Zuid-Afrika maakt een optelsom; van hoe Israël praat over Palestijnse mensen, hoe het huishoudt in Gaza en eerder ook de Westelijke Jordaanoever, waar Palestijnen door het leger en Israëlische kolonisten worden onderdrukt en weggepest. Dat is wat de Zuid-Afrikanen ertoe bracht om deze aanklacht te doen van genocide.”

4. Hoe beoordeelt het Internationaal Gerechtshof de aanklacht?

“De lat ligt al ontzettend hoog om te bepalen dat ergens oorlogsmisdaden plaatsvinden, laat staan genocide”, vertelt Malcontent. “Je moet niet alleen systematische mensenrechtenschending kunnen aantonen, maar ook een vooropgezet plan.” Vooral dat laatste is juridisch gecompliceerd.

De crux voor de rechters zal waarschijnlijk zijn dat Israël zegt dat het de Palestijnen wel wíl ontzien, maar dat Hamas zich verschuilt achter onschuldige burgers, en Israël dus wel burgerdoden móet maken. Maar dat is maar een deel van het verhaal, zegt Malcontent. “Het geweld van Israël is gewoonweg niet proportioneel. Er wordt te weinig gedaan om een verschil tussen burgers en Hamasstrijders te maken.”

60 procent van de slachtoffers van de aanval van Israël zijn burgerslachtoffers. Dat zijn er verhoudingsgewijs meer dan bij alle conflicten tussen de Tweede Wereldoorlog en de jaren '90, volgens een analyse van de Open Universiteit van Israël.

Toch zal het juridisch gezien lastig worden om te bewijzen of en hoe Israël ongeoorloofd geweld pleegt, zegt Malcontent. “Als er sprake is van een vooropgezet plan, gaat de Israëlische regering echt geen documenten vrijgeven die daarop wijzen. En ga maar eens met een team naar Gaza om daar nu onderzoek te doen. Dat kan helemaal niet midden in die strijd. Het moet dus van buitenaf bekeken worden.”

De bedoeling is dat er binnen enkele weken een voorlopige uitspraak komt. Maar een definitieve uitspraak kan volgens Malcontent jaren op zich laten wachten. “Een vergelijkbare casus is de genocidezaak die Bosnië in 1993 aanspande tegen Servië. De uitspraak daarvan kwam pas in 2007, en die hield slechts in dat Servië te weinig had gedaan om een genocide zoals in Srebrenica te voorkomen. Een veroordeling voor het direct plegen van een genocide bleef uit.”

5. Wat zou een veroordeling van Israël in praktijk betekenen?

Allereerst is het niet ondenkbaar dat Israël een uitspraak van het Internationaal Gerechtshof in de wind slaat. In 2004 stelde het hof vast dat de muur die Israël liet bouwen op Palestijns grondgebied niet legaal was. En die muur? Die staat er vandaag nog steeds.

De zaak die Zuid-Afrika nu aanspant komt bovenop een andere tijdrovende zaak die al loopt bij het Internationaal Strafhof. Dit onderzoek naar vermeende oorlogsmisdaden in Palestijnse gebieden werd door Benjamin Netanyahu al op voorhand afgedaan als ‘puur antisemitisme’. Israël erkent het Internationaal Strafhof niet en wordt hierin gesterkt door belangrijkste bondgenoot Amerika, dat het Internationaal Strafhof ook niet erkent.

Wat de uitspraak ook is, hij zal niet onmiddellijk Palestijnse burgerlevens redden, zegt Malcontent. “Er gaat geen VN-leger binnenvallen in Gaza. Maar op den duur is de rek eruit bij de bondgenoten. Het wordt na zoveel rechterlijke uitspraken steeds lastiger voor Israël en bondgenoten om zich te onttrekken aan internationale druk.”

• Deel