Samenzweven: extreemrechts complotdenken met een spiritueel sausje

Spirituele begrippen zoals ‘divine femininity’ zijn populair, maar niet altijd zo onschuldig als ze klinken. “Wie niet leeft als een ‘goddelijke’ vrouw, zou een gevaar vormen voor de samenleving.”

“Mijn missie is om vrouwen in verbinding te brengen met hun hart en buik, daar waar haar levenskracht, innerlijke wijsheid en liefde huizen; thuis in essentie”, aldus coach Christa op haar website Sacred Woman. “Met het onderzoeken en omarmen van dat wat is, kan transformatie plaatsvinden. Het stelt jou in staat om de uitdagingen van het dagelijkse leven aan te gaan vanuit de kracht van de Divine Feminine en zo het leven te creëren dat je verlangt.”

Op zoek gaan naar je vrouwelijke kracht, leren in je vrouwelijke energie te staan of je godinnenenergie te laten stromen: een groeiend aantal coaches zegt je erbij te kunnen helpen tijdens een workshop, retreat of vrouwencirkel. Ook op social media zijn miljoenen posts te vinden met hashtags als #divinefeminine en #sacredwoman, vaak voorzien van informatie over hoe een vrouw zich ‘van nature’ zou moeten gedragen. Tegelijkertijd richten steeds meer influencers en online goeroes zich op jonge mannen die hun ‘aangeboren mannelijkheid’ zouden zijn verloren. 

De spirituele lofzangen op de vrouw klinken en ogen misschien onschuldig, maar sociaal wetenschappers wijzen op de keerzijde. Zo zouden spirituele begrippen steeds vaker worden gebruikt om extreemrechtse complottheorieën mee te propageren. Die opmerkelijke mix van complotgeloof en spiritualiteit wordt ook wel conspirituality genoemd.

Een van die wetenschappers is Katrien Jacobs. Zij is als cultuurwetenschapper seksualiteit- en genderstudies verbonden aan de Universiteit van Gent en de Chinese University of Hong Kong. In 2021 schreef ze het boek Radicaal-rechtse seks, over de seks- en gendercultuur van de alt-rightbeweging in België en Nederland. 

Waar komt de hernieuwde aandacht voor gender, met ‘pure’ vrouwelijke eigenschappen enerzijds en ‘pure’ mannelijke eigenschappen anderzijds, vandaan?
Dr. Jacobs: “Gender is een onderwerp dat leeft binnen verschillende groepen. Enerzijds onder feministische vrouwen en seksuele minderheden, die nadenken over hoe zij in de samenleving behandeld worden en wat hun rechten zouden moeten zijn.”

“Anderzijds bij steeds meer rechts-conservatieve groepen die menen dat gendergelijkheid en genderfluïditeit (het ervaren van genderidentiteit als een niet-vaststaand gegeven, red.) te ver zijn doorgeslagen. Het verdedigen van een strikt, binair onderscheid tussen man en vrouw, volgens ‘de biologie’ of de regels van de Bijbel, is een reactie op de meer liberale kijk op gender. Een reactie die vaak voortkomt uit angst: dat genderrollen aan het vervagen zijn en hen daardoor iets wordt afgepakt.”

Onder invloed van liberale of progressieve overtuigingen is er de laatste decennia van alles veranderd in de westerse wereld. Waarom slaan deze conservatieve groepen nou juist op tilt door gender?
“Je identiteit als man of vrouw en de onderlinge verhoudingen zijn in hun ogen iets rotsvasts. Een simpel begrip waar je altijd op kunt terugvallen. In deze crisistijden, met economische onzekerheid en dreigend conflict, is er behoefte aan vastigheid. Genderrollen bevragen of experimenteren met genderexpressie schept volgens hen alleen maar meer verwarring en onzekerheid, daar mag je niet aan morrelen.”

Een deel van de conservatievelingen gebruikt spirituele termen om hun man- of vrouw-zijn te omschrijven of op te hemelen, zoals divine feminine. Vanwaar die interesse in spiritualiteit? 
“Veel van die spirituele begrippen zijn komen overwaaien uit de VS, waar al langer een beweging gaande is van conspirituality of ‘samenzweving’ (een samenvoeging van samenzwering en zweven, red.). In die beweging wordt extreem-rechts complotdenken vermengd met oude ideeën uit de New Age beweging van de jaren ‘70.”

“Zoals the divine feminine: het idee dat je als vrouw een goddelijke kracht bezit waarmee je kunt overleven in een patriarchale samenleving. Het verschil is alleen dat dit begrip in de jaren ‘70 werd gebruikt om vrouwen los te maken van de patriarchale onderdrukking, terwijl het nu vaak verwijst naar een traditionele rolopvatting. Een rolopvatting van de vrouw als zacht, als moeder en als onderdanig aan de man. Als iemand die goed moet zorgen voor haar lichaam en haar gezin, vandaar dat er binnen de beweging ook veel aandacht is voor wellness, voor gezonde voeding en yoga. Divine impliceert ook dat die vrouwelijke eigenschappen universeel en onveranderlijk zijn.” 

En wat heeft dat met extreemrechts complotdenken te maken?
“Een deel van de extreemrechtse complotdenkers is ervan overtuigd dat als een vrouw zich niet schikt naar haar ‘natuurlijke’ of ‘door God gegeven’ rol, de samenleving ontwricht zal raken. Dat hangt samen met een angst voor ‘omvolking’: het idee dat migranten westerse samenlevingen en ‘het witte ras’ zullen overnemen. Alleen als mannen en vrouwen zich houden aan hun binaire rolopvattingen, kunnen er genoeg gezinnen worden gesticht om die omvolking tegen te gaan. En kan ‘de witte natie’ worden verdedigd. Begrippen als divine feminine worden soms als een spiritueel sausje over extremistische ideeën gegoten.”

Worden de begrippen divine femininity en divine masculinity ook gebruikt vanuit de overtuiging dat een man en vrouw een soort heilig huwelijk met elkaar moeten vormen? 
“Ja, het idee is inderdaad dat je elkaar als man en vrouw aanvult. Een soort yin en yang. En dat je je ‘natuurlijke’ eigenschappen daarom niet mag veranderen, want dan raakt de balans verloren. Dus iedereen die zijn genderidentiteit wil aanpassen of de vrijheid wil nemen om daarmee te experimenteren, wordt gezien als tegennatuurlijk of een gevaar voor de samenleving. Dat verklaart ook de grote afkeer van lhbti’s binnen deze beweging.” 

Dat klinkt niet erg onschuldig. Denkt u dat Nederlandse vrouwen die een workshop volgen om in hun ‘goddelijke vrouwelijke energie’ te staan zich bewust zijn van al deze achterliggende overtuigingen?
“Nee, dat is zeker niet het geval. Ik denk dat veel van de vrouwen die zo’n workshop volgen of geven in eerste instantie helemaal niet geïnteresseerd zijn in de wereld van de politiek, en denken dat dit soort begrippen daar ook niks mee te maken hebben. Maar het proeven aan zo’n spiritueel sausje kan ze weldegelijk vatbaarder maken voor extremistische overtuigingen, en de drempel tot complotgeloof verlagen. Juist daarom is het belangrijk dat zij zich bewust zijn van de extremistische ideologie die bepaalde groepen eraan verbinden.”

Beeld in header: Caiaimage/Monashee Alonso via Getty Images

• Deel