Statussymbolen en overgangsrituelen: Het Afrikaanse masker ontmaskerd

Stel je dit voor: felgekleurde maskers en zwierende slingers, terwijl je wordt meegevoerd op het ritme van tientallen trommels. Zo ziet een typische 'masquerade' eruit in Afrika. Een van deze ceremonies heet FESTIMA, en vindt elke twee jaar plaats in het oosten van Burkina Faso.

FESTIMA staat voor ‘International Festival of Masks and the Arts’ en vindt plaats in het voorjaar. Gedurende een periode van ongeveer een week worden er allerlei dansen opgevoerd, trommels bespeeld en workshops gegeven. Vanuit alle hoeken van West-Afrika worden mens en masker opgetrommeld voor ceremonies in het teken van dans. Anders dan bij veel andere maskerceremonies is iedereen hier welkom, want het festival is in het leven geroepen om de West-Afrikaanse maskertradities levend te houden. Het idee? Zo veel mogelijk mensen de magie van maskers laten ervaren, zodat de oude tradities zo lang mogelijk kunnen voortbestaan. Maskers zijn niet alleen in Burkina Faso een veelgebruikte toevoeging van ceremonies, maar in heel Afrika spelen ze een belangrijke rol. Op het eerste oog lijken Afrikaanse maskertradities misschien maar een bijzonder schouwspel, maar wat gaat hierachter schuil wanneer je beter kijkt?

Zo sterk als een tijger

Afrikaanse maskers worden gemaakt van allerlei natuurlijke materialen, zoals hout, stro of metaal. Het is traditie dat het hout wordt uitgesneden door de beste houtbewerkers van een gemeenschap, en elke gemeenschap heeft daarnaast een eigen kleur of totem die je vaak terugziet in een masker. Wie een Afrikaans masker ziet, zal er ook verschillende dieren in herkennen. Van buffels tot krokodillen of gehoornde dieren: deze wilde wezens worden vaak afgebeeld in het hout. De reden hiervoor vind je terug in de mythologie: het zijn namelijk dieren die we van nature associëren met brute kracht, grote intelligentie of enorme snelheid. Kenmerken die wij als mens niet altijd bezitten. Door ons te verkleden als deze dieren, zouden we deze eigenschappen kunnen overnemen. Het is dan ook een grote eer om namens jouw volk een masker te dragen.

Wie niet weg is, is gezien

Wie er achter zo’n masker zit, blijft strikt geheim. Dat zit zo: wanneer je een masker draagt, verruil je als het ware je eigen identiteit voor een andere. Je neemt krachten van het gemaskerde dier over, maar ook van belangrijke vooroudergeesten. Er wordt gedacht dat de eerste maskers ‘wilde’ maskers waren, die in bossen werden gevonden en waar geesten of goden in gevangen zaten. Deze maskers worden moedermaskers genoemd en moesten worden bedwongen voordat zij naar een gemeenschap konden worden gebracht. Dit wordt gezien als een zware taak, waar veel lef voor nodig was, en draagt daarom bij aan het beeld van maskerdragers als belangrijke gemeenschapsleden. Het toeschrijven van leven aan maskers wordt animisme genoemd.

Bijna overal in West-Afrika worden maskers uitsluitend door mannen gedragen. Vrouwen mogen weliswaar bij de ceremonies zijn, bijvoorbeeld tijdens het dansen, maar de rol van maskerdrager is vrijwel altijd toegeschreven aan de man. Wanneer de zoon van een man klaar is om volwassen te worden, kan deze traditie worden doorgegeven van vader op zoon. De jongen moet dan wel eerst een aantal uitdagingen aangaan, die per volk verschillen. Meestal gaat hij voor korte tijd de bossen in, waarna hij zichzelf een man mag noemen en de trotse rol verdient om een masker te dragen. 

Rites de passage

Deze rituelen, waarbij een jongen tijdelijk aan proeven wordt onderworpen voordat hij zichzelf een man mag noemen, heten rites de passage: een verzamelnaam voor wat er moet gebeuren voordat een bepaalde verandering plaatsvindt. Klinkt misschien als een ver-van-je-bed-show, maar dat is het allerminst. Ook in Nederland hebben we zulke rituelen, denk bijvoorbeeld aan het vieren van je verjaardag of het bakken van oliebollen op oudjaarsdag. In het westen vieren we zo’n overgang meestal in twee stappen, de oude en nieuwe fase. Maar op veel andere plekken vindt verandering plaats in drie stappen: separatie, liminatie en re-integratie. 

Eerst wordt iemand uit de vertrouwde omgeving gehaald. Ze verblijven bijvoorbeeld tijdelijk op een andere plek, weg van vrienden, kennissen en familie en waarbij de oude maatschappelijke status niet meer geldend is. Diegene is als het ware dan statusloos, en daardoor open voor verandering. Er volgt een periode van testen, waarbij de persoon op de proef wordt gesteld en daarvan moet leren. Als dat leren is gelukt, keert iemand terug naar de vertrouwde omgeving, maar met een nieuwe maatschappelijke status. Maskers kunnen hierbij tijdens elke stap worden gebruikt, omdat ze meerdere functies vervullen binnen een gemeenschap. 

Masker als sociaal kompas

De reden achter het dragen van maskers is vaak religieus, maar daarnaast hebben ze ook belangrijke sociale functies. Zoals eerder aangegeven is het een statussymbool en wordt het vaak gebruikt om belangrijke momenten te markeren. Maar waar het vaak een eer is om maskers te dragen, kunnen ze daarentegen ook gebruikt worden om de maskerdrager te straffen. Het masker wordt dan zo gemaakt dat het pijn doet om te dragen of er beschamend uitziet. 

Kortom: Afrikaanse maskers kennen een rijke geschiedenis die terug te leiden is naar de mythologie, maar ook vandaag de dag hebben ze een belangrijke rol in de tradities en gebruiken van gemeenschappen. Ze hebben verschillende functies, maar blijven bovenal een eervol statussymbool dat gebruikt wordt op belangrijke momenten. Eind februari vindt een nieuwe editie van FESTIMA plaats, waar deze bijzondere kunstwerken opnieuw met trots zullen worden gepresenteerd. 

Benieuwd naar andere gebruiken op de wereld? Dit zijn negen opmerkelijke tradities. 

• Deel