Anna (24) organiseert oorlogstours in Kiev: "Ik wil dat mensen zien wat hier gebeurt"

Voor honderdvijftig euro kan je een dagtour volgen langs gebombardeerde gebouwen in Kiev om te zien wat de Russische invasie heeft aangericht. Maar is het onschuldig ‘dark tourism’ of ramptoerisme?

Anna is eenentwintig jaar oud als ze om vier uur ’s nachts wakker wordt van een melding op haar telefoon in haar appartement in Kiev. “De oorlog is uitgebroken,” krijgt ze doorgestuurd van haar neef in Kherson. Ze kan het niet geloven, totdat ze de eerste explosies in de buurt hoort. Ze haast zich uit bed en de straat op, op zoek naar een bankautomaat voor contant geld om in de supermarkten die open zijn eten in te slaan. Ze vindt onderdak bij een ondergrondse parkeerplaats. Drie dagen lang moet ze hier overleven op waterflessen en blikvoer in de koude winter van februari 2022. Omdat de kou uiteindelijk ondraaglijk wordt, gaat ze terug naar huis, waar ze maandenlang bij iedere explosie naar de badkamer rent om te schuilen. “Ik had geen plan. Het was complete chaos,” vertelt ze.

“Ze schieten op alles wat beweegt”

Bijna drie jaar later is de oorlog nog altijd gaande. In de tussentijd heeft de nu vierentwintigjarige Anna zich opgegeven als tourgids voor een organisatie die de gevolgen van de Russische invasie wil laten zien aan buitenlandse reizigers in Oekraïne. “Het is belangrijker dan ooit,” zegt ze. “De internationale aandacht voor de oorlog dreigt te verzwakken, dat merken we. Daarom willen we mensen bewust maken van wat hier gebeurt, dat ze het met hun eigen ogen kunnen zien.”

De tours die worden aangeboden zijn in Kiev en in Kharkiv. Dit jaar wordt ook Mykolajiv, aan de zuidkust van Oekraïne aan de lijst toegevoegd. “We bezoeken de plekken die het meeste zijn aangedaan tijdens de oorlog en relatief veilig te bezoeken zijn op momenten wanneer het dreigingsniveau laag is.” Zo gaan ze nu bijvoorbeeld niet naar Kherson. “Dat ligt te dicht bij het front en is veel te gevaarlijk. De Russen zitten aan de andere kant van de rivieroever van de Dnjepr en ze schieten op alles wat ze zien bewegen, ook met drones vanuit de lucht.” Ze kan het weten, want in deze stad is ze opgegroeid. Slechts vier maanden voor de invasie verhuisde ze voor haar studie naar Kiev. “Het zou goed kunnen dat die verhuizing mijn leven heeft gered.” Haar familie en vrienden hebben inmiddels allemaal de stad verlaten, op één vriend na.

In 2022 werd de organisatie in eerste instantie exclusief voor journalisten opgericht die snel op plekken zoals Bucha en Irpin wilden zijn toen deze plaatsen bevrijd werden. Ze waren zogeheten 'fixers' voor de pers. Hier zag en hoorde de wereld de gruwelijkheden van de Russische bezetting voor het eerst. Oprichter Dmytro, die een uitgebreid netwerk had in het Oekraïense leger, woonde in Irpin toen het onder controle kwam van het Russische leger. Dankzij zijn netwerk kon hij na de bevrijding hier snel journalisten ter plaatse krijgen.

Van medische hulp tot munitie

Door de tours voortaan niet alleen aan journalisten, maar ook aan reizigers aan te bieden, ontving de organisatie veel recente media-aandacht. Anastasia, een therapeute die in Kiev woont, ziet het om haar heen. “In cafés hoor je zoveel verschillende talen, meer dan ik me kan herinneren van voor de oorlog. Veel mensen zijn hier als vrijwilliger voor organisaties zoals het Rode Kruis. Oekraïners hebben er gemengde gevoelens over, merk ik, maar ik zie het zelf als iets heel bijzonders. Als het veilig gebeurt, kan het juist waardevol zijn voor mensen uit landen die niet in oorlog leven om te zien hoe het is.”

De tours zijn niet gratis en het geld gaat volgens tourgids Anna direct naar het Oekraïense leger. Waar dat geld aan besteed wordt? “Alles wat ze nodig hebben, van medische hulp tot munitie.”

“Je wil de thrill-seekers eruit filteren."

- Sarike van Slooten, ETFI

Hoewel niet ongevaarlijk, vertelt Anna dat ze weten wat ze doen. “We spreken altijd van tevoren met de reizigers om te controleren of ze snappen waar ze aan beginnen. Dat is vaak niet eens nodig, want de meeste begrijpen dat wel. Aanmeldingen van adrenalinejunkies krijgen we eigenlijk nooit, enkel van geïnteresseerde mensen die de schade met eigen ogen willen zien. We gaan niet in groepen, maar alleen één-op-één met een gids en een vertaler. Alles is op aanvraag. De veiligheid kunnen we nooit honderd procent garanderen, maar we nemen wel voorzorgsmaatregelen. Zo houden we de actualiteiten goed in de gaten en zijn de routes uitgestippeld langs schuilkelders in het geval we moeten schuilen. Gelukkig is dat maar één keer nodig geweest bij een loos alarm. Er is dus nog nooit een ongeluk gebeurd bij een van onze tours.”

De controle of reizigers echt klaar zijn voor vertrek, is volgens Sarike van Slooten van levensbelang. Ze is hoogleraar bij het Europe Tourism Futures Institute (ETFI) en gespecialiseerd in dark tourism. “Je wil de thrill-seekers, reizigers die komen omdat ze oorlogje willen spelen, eruit filteren. Alleen de mensen die zich goed voor hebben bereid wil je toelaten.” Ze vraagt zich wel af of de veiligheid van de toeristen gewaarborgd kan worden door de touraanbieders. Als dit niet kan, ligt volgens haar de verantwoordelijkheid uiteindelijk wel bij de reiziger zelf. “Mensen die gaan moeten echt goed weten wat ze doen en onderzoek hebben gedaan voordat ze kiezen om naar Kiev te reizen.”

De meeste reizigers die zich aanmelden komen volgens Anna uit de Verenigde Staten en Europa. Weinig tot geen van deze reizigers zijn zelf van Oekraïense komaf. Waarom mensen over het algemeen zo aangetrokken zijn tot het bezoeken van duistere plekken, kan Sarike ook vertellen. “Veel reizigers zijn op zoek naar een gevoel van ergens bij willen horen, een identiteit. Je ziet dat dark tourism-bestemmingen mensen ook vaak sterker bindt aan een plek, omdat de verhalen zo ingrijpend zijn.” Dat ziet Anna terug. “Ze komen namelijk niet alleen voor de tour, maar maken en delen ook foto’s, schrijven boeken en vertellen hun ervaringen en de verhalen van Oekraïners aan hun vrienden en familie in de VS en Europa.”

Dark tourism of ramptoerisme?

De Oekraïense oorlogstours kunnen dus geschaard worden onder een specifiek type toerisme: Dark Tourism. Wat dat is, kan Sarike uitleggen. “Dark Tourism is een containerbegrip voor alle toeristische activiteiten die te maken hebben met pijn en verdriet. Bij dark tourism is een collectief belang om de verhalen die op die plek zijn gebeurd te vertellen, om een herinnering tot leven te wekken zodat het niet nog eens gebeurt.”

Maar de oorlogstours die worden aangeboden, wakkeren ook een ethisch dilemma aan: is het wel een vorm van dark tourism als een conflict nog gaande is? Sarike heeft daar haar twijfels over. “We spreken bij dark tourism-bestemmingen vaak over gebeurtenissen die daar plaats hebben gevonden, niet die daar nog steeds gaande zijn. Denk bijvoorbeeld aan Auschwitz in Polen of Cape Coast Castle in Ghana. Hier zijn jaren overheen gegaan om de verschrikkingen die daar zijn gebeurd te verwerken – en die verwerking is soms nog steeds gaande.” Kenmerkend voor dark tourism is een open discussie tussen nabestaanden en betrokkenen die bezig zijn met een collectief traumaverwerkingsproces, vertelt ze. Daarin onderscheiden de oorlogstours in Oekraïne zich. “Dat proces van verwerken heeft hier nog niet kunnen gebeuren, want het land is nog steeds in oorlog. Daardoor spreek je eerder van current dark tourism, dark tourism dat nog niet is afgesloten – en is het dan nog wel dark tourism of toch gewoon ramptoerisme?”

Anna snapt de gevoeligheden heel goed, maar ze vindt wel dat het ethisch te verantwoorden is. “De oorlog is niet over. We vinden het nodig om mensen de waarheid te laten zien zodat ze niet voor nepnieuws of propaganda vallen. Het is belangrijk om stil te staan bij het verleden, maar het heden mogen we ook niet vergeten. Daarnaast zorgen we ervoor dat mensen veiliger naar Oekraïne kunnen reizen dan als ze dit in hun eentje zouden doen. Wij kennen namelijk regels die voor ons vanzelfsprekend zijn, maar niet voor reizigers, zoals de avondklok. Tot slot hebben we in ons netwerk exclusieve bronnen die cruciaal zijn voor de veiligheid als je hier reist.”

Sarike zegt erbij dat de tours niet illegaal zijn. “Er is geen regelgeving op overheidsniveau dat dit niet mag. Als er een markt voor is, dan kan het. Aan het einde van de dag gaat toerisme ook voor een deel om geld en een verhaal dat je als touraanbieder ‘verkoopt’ aan mensen.”

Hoe Oekraïense jongeren die ‘feestend’ hun land opbouwen? Lees hier over jongeren die gebouwen repareren op ronkende bunkertechno.

• Deel