Niet lullen maar fluiten: De geheime taal van de bergen

Wist je dat er talen zijn die je niet spreekt, maar fluit? Deze fluittalen, ooit essentieel in afgelegen gebergte, dreigen nu voorgoed te verdwijnen. Een race tegen de klok om ze te redden, want ze zijn niet alleen verbonden met woorden, maar ook met oude tradities. Waar vind je ze nog?

Fluittalen speelden in het verleden een cruciale rol. Vrij recent nog zelfs. Zo werden er tijdens de Tweede Wereldoorlog lokale fluiters van de Wam-taal, door de geallieerden, in Papoea-Nieuw-Guinea ingezet om geheime militaire boodschappen via de radio door te geven. De fluitgeluiden waren zo anders dat de Japanners ze niet konden ontcijferen, wat ze perfect maakte voor het doorgeven van geheime informatie. Maar ook vandaag de dag kunnen fluittalen verrassende oplossingen bieden voor nieuwe uitdagingen. Met de terugkeer van beren in de Pyreneeën en de pandemie die mensen terug naar het platteland dreef, zou de fluitende taal zo maar nieuw leven kunnen worden ingeblazen.

De taal van het fluiten 

Maar waarom fluiten mensen eigenlijk? Gefloten talen ontwikkelen zich vaak in geïsoleerde, bergachtige regio’s of dichte bossen, waar de omgeving een grote uitdaging vormt voor communicatie. In plaats van te schreeuwen, wat vaak vervormd raakt door echo’s en omgevingsgeluiden, gebruiken mensen fluittonen. Die kunnen namelijk over veel grotere afstanden reizen zonder aan duidelijkheid in te boeten. Bovendien vergt fluiten minder fysieke inspanning dan schreeuwen en kunnen deze geluiden soms wel tien kilometer ver dragen—veel verder dan een mensenstem.

Wat gefloten spraak zo bijzonder maakt, is dat het slim omgaat met de natuurlijke obstakels die geluid vaak vervormen, zoals bomen, heuvels en wind. Het fluiten richt zich op hoge frequenties, die veel minder last hebben van de achtergrondgeluiden uit de natuur, zoals dieren of wind. Perfect voor het coördineren van groepen of het uitwisselen van informatie zonder dat vreemden gemakkelijk kunnen meeluisteren. Het is een natuurlijke vorm van langeafstandstelecommunicatie, eeuwenoud en nog steeds fascinerend. 

De oorsprong 

Toch verkeert de fluittaal in gevaar. Dat is niet zo vreemd, als je bedenkt dat steeds meer mensen de bergachtige en afgelegen gebieden van de wereld inruilen voor het leven in de stad. Voeg daar de opkomst van technologie zoals de mobiele telefoon aan toe, en het wordt duidelijk waarom de toekomst van dit unieke communicatiemiddel onzeker is. En dat is enorm zonde. Fluittalen geven ons namelijk niet alleen een bijzonder inkijkje in hoe mensen zich vroeger door ruige landschappen verstaanbaar maakten, maar vertellen ook veel over de oorsprong van taal zoals wij die vandaag de dag kennen.

Al meer dan 2500 jaar geleden, in de vijfde eeuw voor Christus, schreef de Griekse historicus Herodotus over Ethiopiërs, die in grotten leefden en spraken op een manier die "klonk als het piepen van vleermuizen." Deze mysterieuze taal was waarschijnlijk een vroege vorm van fluittaal—een communicatiemethode die sindsdien op verschillende plekken ter wereld is ontstaan. Maar het idee van fluitende communicatie gaat nog verder terug dan de menselijke beschaving. Sommige wetenschappers geloven dat fluiten misschien zelfs wel de voorloper was van gesproken taal, een overblijfsel uit een tijd waarin klanken en ritmes belangrijker waren dan woorden. Dit zou betekenen dat fluittaal een van de oudste manieren is waarop mensen elkaar begrepen, een muzikale brug tussen onze vroege voorouders en de complexe talen die we vandaag de dag spreken. 

Wat deze talen nog bijzonderder maakt, is dat ze tegenwoordig altijd zijn gebaseerd op de lokale taal. Zo klinkt de taal overal ter wereld anders. In tonale talen zoals het Chinees of Hmong worden de nuances in toonhoogte die woorden betekenis geven, nauwkeurig nagebootst in de fluittonen. Dit vraagt om een indrukwekkende precisie. Voor niet-tonale talen zoals Spaans of Turks ligt de focus meer op het overbrengen van klinkers en medeklinkers in plaats van toonhoogten. 

Zo is de fluittaal niet alleen een praktische oplossing voor communicatie over lange afstanden, maar ook een fascinerend stukje levende geschiedenis. Maar waar kan je dit stukje geschiedenis nog beleven?

Fluitend de wereld rond 

Als je avontuurlijk aangelegd bent en houdt van afgelegen plekken, dan kan je wereldwijd nog een aantal plekken vinden waar mensen door middel van fluiten communiceren in plaats van woorden. Dit zijn plekken waar je niet zomaar even over de heuvel loopt om je buurman wat te vertellen, maar waar je met een scherpe fluittoon kilometers ver gehoord kan worden. 

Zo kan je in de Sierra Mazateca in Mexico verschillende gefloten talen horen, zoals de Mixtec, Mazatec en Chinantec. Deze regio zit vol diepe valleien en dichte bossen, waardoor fluiten de perfecte manier is om contact te maken met anderen. Ook in Zuidoost-Azië, gebieden in Thailand, Laos, Myanmar en Vietnam, fluiten de Bai, Yi, Akha en Hmong door de steile heuvels en mistige bergtoppen. Papoea-Nieuw-Guinea heeft op haar beurt gefloten talen in de Sepik-regio, waar de bevolking zich door het regenwoud heen verstaanbaar maakt. Zelfs in de markten van Huautla de Jiménez in Mexico hoor je nog mensen fluiten om boven het geluid van de handelaren uit te komen. Of probeer het Turkse Kuşköy, waar ze ook in drukke, lawaaierige omgevingen met elkaar fluiten. 

Hoewel het dreigt uit te sterven, zijn er een paar sprankjes hoop. UNESCO heeft twee fluittalen – Silbo Gomero van de Canarische Eilanden en het Turkse Kus Dili – uitgeroepen tot werelderfgoed. Deze erkenning kan de aandacht vestigen op het belang van deze bijzondere talen en hopelijk de inspanningen voor het behoud versterken. 

Silbo op de Canarische eilanden 

We benoemden het zojuist al even; ook op de Canarische eilanden vind je een fluittaal en niet zomaar een. Op het prachtige eiland La Gomera behoort de fluittaal ‘Silbo Gomero’ sinds 2009 tot de UNESCO Werelderfgoedlijst en vervangt de klinkers en medeklinkers van het Spaans voor fluittonen. Wat Silbo echt uniek maakt, is dat het nog steeds door ruim 22.000 eilandbewoners wordt beheerst. Sinds 1999 wordt Silbo zelfs op scholen onderwezen, en tijdens feestdagen en religieuze ceremonies hoor je de fluittaal door de valleien galmen. Maar Silbo Gomero zorgt ook voor wat eilandrivaliteit. Al jaren is er een strijd tussen La Gomera en El Hierro over welk eiland de ware thuisbasis van de fluittaal is. Wie die strijd uiteindelijk wint, is nog onduidelijk. Maar op La Gomera is Silbo springlevend en een prachtig stukje cultureel erfgoed dat je niet wilt missen wanneer je de eilandgroep bezoekt. 

De vogeltaal van Turkije – Kuş Dili

En ook Turkije is het trotste thuis van een fluittaal. Hoog in het Pontisch Gebergte, ten noorden van Turkije, ligt het kleine boerendorp Kuşköy, waar de inwoners al drie eeuwen op een bijzondere manier communiceren: via hun fluittaal, Kuş Dili. Deze ‘vogeltaal’ wordt gebruikt om over de diepe valleien te ‘praten’ en is sinds 2017 onderdeel van de UNESCO Werelderfgoedlijst. Het fluiten klinkt afhankelijk van welke vingers je gebruikt—duimen produceren lage tonen die ver kunnen reizen, terwijl de hoogste tonen met de tong worden gemaakt.

Kuş Dili is een van de meest uitgebreide fluittalen ter wereld, met meer dan vierhonderd woorden en zinnen. Van simpele boodschappen als "kom thuis voor koffie" tot belangrijke aankondigingen zoals geboorte of overlijden, de dorpelingen gebruiken de taal dagelijks. Ruim tachtig procent van de bevolking beheerst deze unieke vorm van communicatie, die van generatie op generatie wordt doorgegeven. Om deze traditie levend te houden, organiseert Kuşköy sinds 1997 elk jaar een cultuur- en kunstfestival, en op basisscholen wordt de taal inmiddels ook onderwezen. Een bijzonder dorp, waar je communicatie letterlijk de lucht in gaat.

Wat staat er op het spel? 

Als we fluittalen verliezen, verliezen we veel meer dan enkel een communicatievorm. Deze unieke talen zijn diep verweven met de geschiedenis, cultuur en tradities van de gemeenschappen die ze gebruiken. Fluittalen zoals Silbo Gomero en Kuş Dili zijn niet alleen een manier om over lange afstanden te communiceren, maar ook een levend erfgoed dat ons een blik gunt op hoe onze voorouders hun omgeving en elkaar begrepen. Ze vertegenwoordigen een tijd waarin mensen ingenieuze oplossingen vonden voor de uitdagingen van hun landschap en samenleving. 

Wil je meer weten over een recente toevoeging aan de UNESCO Werelderfgoedlijst? Lees hier meer over het eeuwenoude Via Appia: 

• Deel