Op Isla de Juventud in Cuba werden gevangenen continu bekeken
- Artikel
- 01 sep 2022
- 5 minuten leestijd
Op zo’n vijftig kilometer van de Cubaanse zuidkust ligt La Isla de la Juventud, het ‘eiland van de jeugd’. Het is de thuisbasis van een opvallende, verlaten gevangenis, waar vroeger alle gevangenen door één bewaker in de gaten gehouden konden worden.
Het met dennenbossen bedekte, tropische eiland is de grootste dat je in Cuba kan vinden en dankt zijn jeugdige naam aan Fidel Castro. Maar ondanks dat het zo groot is, is het alleen bereikbaar met kleine, frequente vluchten en een soms onbetrouwbare veerdienst. En daarom bezoeken weinig reizigers de plek.
Pirateneiland
Ooit was het populair onder piraten, waardoor het – hoe kan het ook anders – veelal bekend stond als Treasure Island. Dat zie je nu nog terug in de gezonken scheepswrakken die het Noord-Amerikaanse eiland omringen. Je kan het oord dan ook kennen uit het gelijknamige boek Schateiland van Robert Louis Stevenson. En ook de schrijver van Peter Pan zou dit bijzondere eiland in gedachten hebben gehad.
Maar naast dat La Isla de la Juventud zich in vele hoofden als een droombeeld heeft afgespeeld, speelde het ook met de geesten van andere (tijdelijke) inwoners. Want op het eiland vind je in de buurt van Reparto Chacón een oude gevangenis, namelijk Presidio Modelo, dat er nu als een deprimerende ruïne bijligt. De witte verf bladdert van de muren af en de betonnen vloer wordt langzaam bedekt met groene mos. Deuren zijn geheel afwezig en alle celkamers liggen er leeg en verlaten bij, op wat hoopjes aan bladeren op de grond na.
Vijf, vijf, vijf
Wat maakt deze strafinrichting zo bijzonder? Door de specifieke architectuur die Presidio Modelo heeft, leefden de bajesklanten er met de wetenschap dat ze continu in de gaten gehouden konden worden. De vijf opvallende gevangenishuizen waren namelijk in opdracht van de toenmalige president Gerardo Machado gebouwd als panoptica, een ontwerp dat in de late achttiende eeuw werd bedacht door de Engelse filosoof Jeremy Bentham.
Vanaf de ingang van het complex leiden lange paden naar de gebouwen, die er zijn neergezet alsof de dobbelsteen op het getal vijf is gevallen. En dat getal is een terugkerend iets op deze plek: in vijf, ringvormige verdiepingen werden de cellen van Presidio Modelo tussen 1926 en 1928 op elkaar gestapeld.
Altijd maar bekeken
Wat je in het midden vond? Een verhoogde wachttoren. Celbewoners wisten hierdoor niet wanneer ze door de bewaker werden geobserveerd, want de cipier van het gebouw kon te allen tijde alle cellen zien. Het idee hierachter? Dat gevangenen leerden zich beter te gedragen. Kortom, een lesje discipline.
Kleine bonus: dit type nor is minder duur, want er zijn ook minder cipiers nodig. En daar was de toenmalige president vast blij mee.
Eetzaal
Een van de vijf gebouwen diende als eetzaal, ook wel ‘de eetkamer van de drieduizend stillen’. Zo werd het genoemd, omdat de inzittenden in stilte hun maaltijd moesten nuttigen. Rond de cipierstoren stonden de tafels met uitklapbare banken in rijen rond de toren uitgestald.
Rebellie
Hoe het is om te leven in dit lugubere decor? Dat hebben onder meer Fidel Castro, zijn broer en andere mede-revolutionairen mogen ervaren. Zij werden er namelijk opgesloten na een mislukte aanslag in juli 1953 op de Moncada-kazerne in Santiago de Cuba. In die tijd was de gevangenis flink overbevolkt, want er waren zesduizend gevangenen. En dat terwijl er maar plek was voor 2500. Gelukkig hoefden ze hier niet lang te wonen: in 1955 verleende de opvolgende president Fulgencio Batista hen amnestie, ondanks dat ze langere straffen hadden staan.
Nu zou je denken dat Castro na zijn machtsovername in 1959 deze gevangenis daarom niet graag open zou houden. Maar niets is minder waar: de deuren bleven geopend, de cellen gesloten en de wachttorens in gebruik. Dit bleef zo tot aan 1961, toen de nor nog steeds overbevolkt was. De gevangenen waren hier zeer ontevreden mee en gingen over tot rellen en hongerstakingen. Een echte gevangenisopstand.
Deuren dicht
En na deze grote opstand volgden er in de jaren erna meer. Naar aanleiding hiervan is sinds 1967 de strafrichting gesloten en leven de inzittenden niet langer met de illusie continu bekeken te worden. Inmiddels is de oude ziekenhuisvleugel in gebruik als museum en is het hele complex uitgeroepen tot rijksmonument. Als bezoeker kan je dus nog een kijkje nemen. Wel verslechterden de ronde torens sinds ze uit gebruik raakten elk jaar meer en meer. Ervaren hoe het vroeger als cipier of gedetineerde was, zit er dus niet meer in. En het oude administratiegebouw? Dat doet nu dienst als school en onderzoekscentrum. Dus het aanleren van discipline heeft deze plek nooit echt verlaten.
In Presidio Modelo voelde je je dus nooit alleen. Maar in deze oude, Amerikaanse gevangenis was je juist volledig afgesloten van de rest van de wereld.