Waarom je op reis zomaar een hakenkruis kan tegenkomen

Artikel
16 okt 2022
6 minuten leestijd

Het zal je maar overkomen: als nietsvermoedende reiziger stuit je opeens op een hakenkruis. Het kan zomaar, want het nazisymbool stamt af van de swastika. Een oud universeel symbool met een lange geschiedenis. Hoe werd dit welzijnsteken ooit hét symbool voor agressie en geweld?

Van India tot de oorspronkelijke Amerikanen, van het hindoeïsme tot de Viking cultuur en van christenen tot boeddhisten. De swastika zie je overal terug. Maar wat is het eigenlijk voor symbool? Moeilijk omschreven is het een geïdealiseerd oersymbool dat vastligt in ons gemeenschappelijke onbewuste. Wat we ermee bedoelen is dat het hakenkruis, zoals we dat nu kennen, eigenlijk al duizenden jaren bestaat. Al vanaf de prehistorie wordt het door verschillende culturen gebruikt. Zo komt het voor in Europa, Azië en Noord- en Zuid-Amerika. Maar wat is die geschiedenis dan? En nog belangrijker: waarom kozen de nazi’s voor dit symbool? Die vragen kruisen we hieronder af.

Geschiedenis van de swastika

Het woord ‘swastika’ komt uit het Sanskriet, een oude Indiase taal die overigens nog steeds gesproken wordt. De letterlijke vertaling ervan is ‘wel-zijn-teken’. Toch betekende het symbool overal iets anders. In sommige gemeenschappen staat het symbool voor de vier windstreken, jaargetijden, levensfasen en eeuwige kringloop. In andere voor bijvoorbeeld de zon, het geluk, levenskracht of beweging. Kortom: een teken met verschillende betekenissen, maar wel allemaal met een positieve lading.

Niet gek dus, dat het symbool de afgelopen eeuwen vaak is teruggevonden. De eerste swastika’s dateren zelfs van twee- tot vierduizend jaar voor Christus. Waar ze werden gevonden? Binnen de Mesopotamische beschaving van Sumerië (het huidige Zuid-Irak). Het bijzondere? Rond diezelfde tijd werd het teken ook gebruikt bij de Indusbeschaving in het zuiden van Azië. Deze samenleving ontstond in de bronstijd, dus ongeveer 3300 tot 1300 jaar voor Christus.

Swastika’s over de wereld

Vandaag de dag is vooral in Azië de kans groot dat je oog in oog komt te staan met een swastika. Zowel in het hindoeïsme als boeddhisme zijn swastika’s namelijk vaak afgebeeld op de borst en voeten van Boeddhabeelden. Maar ook op christelijke graftomben in Rome en Romeinse schilden kan je het kruisteken aantreffen. Reis je door Griekenland? Dan is er een kans dat je hakenkruizen spot op Griekse mozaïekvloeren. Bezoekje aan het ruige noorden? Ook op houten klompen van Middeleeuwse, Noorse Vikingen is de swastika te zien.

En ook in andere Europese landen dook het hakenkruis al eerder op. Zo kwamen de kruizen bijvoorbeeld voor in het oude logo van het Deense biermerk Carlsberg. En zelfs op Britse spaarzegels uit de Eerste Wereldoorlog en badges van de scouting werd het teken regelmatig afgebeeld.

Sporten in swastika-tenue

Al jarenlang worden swastika’s dus afgebeeld op Boeddhabeelden, tempels, kleding en kunst. Maar toch niet in Nederland, zal je misschien wel denken. Niets is minder waar: in 1924 werd in Haarlem een Swastika-voetbalclub opgericht, in Soest werd er getennist bij tennisvereniging Swastika en ook een Groningse roeivereniging had een swastika-logo op hun vlag. In diezelfde stad werd er ook gevoetbald in swastika-tenues. Bizar achteraf, aangezien het gros van de spelers een Joodse achtergrond had.

De vreugde rondom de clubs was uiteindelijk van korte duur. De Haarlemse voetbalclub hield er halverwege de jaren dertig mee op. De tennisvereniging verdween in 1938 en ook de roeiers verruilde het vlaggenlogo. Niet gek, want wie stond er na 1945 nog te springen om zichzelf lid te noemen van een swastika-vereniging?

Swastika’s van het heden

Zelfs vandaag de dag vind je het symbool nog terug in Europa. Ja, echt waar. Zo bestaat het logo van de Finse luchtmacht sinds 1918 uit een swastika. Het land is twee jaar geleden pas gestopt met het gebruik van de swastika op uniformen en vlaggen. Maar dat betekent niet dat het helemaal verdwenen is. Op sommige decoraties is het nog steeds zichtbaar. Hoe het nieuwe symbool eruitziet? Een steenarend in een cirkel van vleugels.

Toch is het gebruik van hakenkruizen niet altijd een bewuste keuze. Zo paste de Amerikaanse marine in 2007 een van hun kazernegroepen aan. Door luchtbeelden van Google Earth werd namelijk ontdekt dat de gebouwen samen een hakenkruis vormde. Wat die aanpassing in totaal kostte? Maar liefst zeshonderdduizend dollar.

Afgepakt door Hitler

Hoe Hitler precies aan het hakenkruis kwam, is niet helemaal duidelijk. Volgens sommigen zou hij de swastika hebben aangetroffen boven een kerkdeur in Oostenrijk. Vervolgens draaide hij het één achtste slag en voegde hij de witte cirkel en rode achtergrond toe. Een ander verhaal is dat hij mensen van zijn beweging naar Tibet zond om een oud symbool van het Arische ras te ontdekken. Waarom Tibet is onduidelijk, maar het sturen van zijn mannen had een duidelijke reden. De zoektocht naar een geschikt symbool duurde onderhand al drie jaar. Eenmaal in Tibet troffen ze de swastika aan. Wat we wel weten: de eerste vlag met het hakenkruis werd uiteindelijk in 1920 gehesen in Duitsland.

Verbod

Het hakenkruis was dus beslist geen uitvinding van de nazi’s. Toch pleitte Duitsland begin 2007 voor een Europees verbod op het gebruik van het ‘haatteken’. Deze Europese wet kwam er nooit, maar in eigenland werd het nazisymbool wel verboden. Tegenwoordig is het ook in Nederland strafbaar om openbaar het hakenkruis te tonen. Waarom? Het is een uiting van nationaalsocialisme en wordt hiermee gezien als discriminerend. Wat je aan je broek hebt hangen wanneer je dit doet? Een celstraf die kan oplopen tot twee jaar en een maximale geldboete van 22.500 euro.

Waar de swastika ooit voor vrede, welvaart en het leven stond, staat het nu symbool voor een tijd die we zo snel mogelijk willen (maar nooit zullen) vergeten. Al willen we je wel meegeven dat je je dus niet kapot hoeft te schrikken wanneer je tijdens je reis oog in oog staat met een swastika.

Meer weten over duistere naziplannen? Deze Poolse stad heette bijna Himmlerstadt.